نشست معرفی كتاب حاج اسماعیل در مهر، ۱
رجال نویسی انقلاب كمبودهایی دارد
قاسم تبریزی و عزت شاهی اعتقاد دارند یك ضعف عمده در جریان تاریخ نگاری انقلاب، رجال نویسی است و ما هنوز درباره خیلی از شخصیت های موثر در انقلاب، پژوهش های درخوری انجام نداده ایم.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: مبارزات مردم ایران ضد رژیم ستمشاهی به رهبری حضرت امام خمینی (ره) از نظر تعدد رجال مؤثر، یکی از درخشان ترین فصول آزادی خواهی در تاریخ تمدن ایران زمین است. قیامی که با دادن خون های بسیار بالاخره در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ به نتیجه نشست. روال منطقی این بود که درست از روز پیروزی انقلاب تاریخنگاران به روایت قیام و فتح بپردازند و رجال شهید را ثبت در تاریخ کنند، اما این اتفاق رخ نداد و نزدیک به دو دهه طول کشید تا جریان تاریخ نگاری انقلاب شکل بگیرد. این میان خیلی از رجال و شخصیت ها و خیلی از رخدادها هم یا بسیار دیر به آنها پرداخته شد و یا تابحال حرفی از آنها به میان نیامده است.
یکی از رجالی که تا سال ها نامی از او به میان نیامد، شهید حاج اسماعیل رضایی، است. او از سرسپردگان نهضت سید قائد امام خمینی (ره) بود و روز ۱۱ آبان ۱۳۴۲ به جرم همین سرسپردگی به همراه طیب حاج رضایی اعدام شد. متأسفانه شخصیت این شهید برجسته و کارهای درخشانش در نهضت و همینطور برنامه های اصلاحی اجتماعی اش هنوز به درستی معرفی نشده است. بهار سال جاری (۱۳۹۹) مؤسسه فرهنگی و هنری و انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی در طرح «تاریخ انقلاب اسلامی به زبان ساده» کتابی درباره این شهید بزرگوار منتشر نموده است.
کتاب «حاج اسماعیل» نام دارد و به قلم محمد جعفربگلو است و با شمارگان هزار نسخه، ۱۷۳ صفحه و بهای ۱۸ هزار تومان روانه کتابفروشی ها شده است. به مناسبت انتشار این کتاب نشستی در خبرگزاری مهر و با حضور قاسم تبریزی، عزت شاهی، محمد جعفر بگلو، نویسنده کتاب و علی اکبر رضایی، فرزند شهید حاج اسماعیل رضایی برگزار گردید. در ادامه با اولین قسمت از گزارش این نشست همراه شوید:
* جریان تاریخ نگاری انقلاب هرچند که بسیار دیر شکل گرفت، اما تابحال پژوهش ها و کتاب های خوبی را برای آگاهی نسل جدید از تاریخ معاصر بخصوص تاریخ مبارزات و قیام انقلابی مردم منتشر نموده است. با این اوصاف اما بنظر می رسد که هنوز در زمینه رجال شناسی انقلاب و شخصیت های مؤثر هنوز راه های نرفته بسیاری وجود دارد. کما اینکه درباره شخصیت مؤثری چون شهید حاج اسماعیل رضایی پیش تر آثار چندانی منتشر نشده بود. اگر موافق باشید بحث را با همین نکته شروع نماییم که چرا هنوز در حوزه رجال انقلاب ضعف پژوهش داریم؟
عزت شاهی: یکی از علل این است که در ایران گروه های سیاسی و مبارزاتی به صورت منسجم و دائمی عمل نمی کردند تا همه کارها در دست شان باشد. به خاطر خفقان عجیب و وحشتناکی که در کشور وجود داشت، گروه ها همیشه متفرق بودند و خیلی از مبارزان هم همدیگر را قبول نداشتند. بعضی از آنها سیاسی کار بودند، برخی مثلاً صرفا در حد پخش اعلامیه بودند و برخی هم از سال ۱۳۴۴ به بعد به مبارزات مسلحانه پرداختند. تا سال ۱۳۴۴ گروه ها مشی مسلحانه نداشتند و طیف هایی مانند فداییان اسلام و موتلفه که برخی حرکات مسلحانه انجام دادند، کارشان در اصل تک موضعی بود. یعنی با بعضی از ترورها می خواستند کاری انجام دهند و خط فکری شان ترور و حرکت مسلحانه نبود.
نکته دیگر این است که اغلب گروه ها بعد از دستگیری اعضای مؤثر، منقرض می شدند و کار ادامه پیدا نمی کرد و گروه بعدی هم که روی کار می آمد، با مبارزان گروه قبلی کاری نداشت و مشی آنها را ادامه نمی داد. شاید تنها گروه هایی که انسجام بیشتری داشتند مجاهدین خلق (منافقان) و چریک های فدایی خلق بودند. که مقداری انسجام بیشتری داشت، مجاهدین خلق (منافقان) بود. آنها در زمینه نوشتن درباره برنامه های گروه و ثبت رخدادها هم فعال تر بودند. گروه های دیگر بیشتر مقطعی بودند و دنبال نوشتن هم نمی رفتند. همانطور که اشاره کردم دیگر بعد از دستگیری اعضا گروه منقرض شده و سازمانشان از هم می پاشید و دیگر دنباله کار گرفته نمی شد. یکی از دلایلی که بعد از رخداد ۱۵ خرداد جوان ها به سمت کار مسلحانه کشیده شدند، این بود که دیگر کار سیاسی انجام نمی شد. می توان اظهار داشت که بعد از تبعید امام خمینی به ترکیه و نجف مبارزه در ایران به اتمام رسید، چون که رهبری قیام در کشور نبود و کسی هم حاضر نبود کاری انجام دهد.
عده ای از آقایان هم زمان امام کارهایی انجام داده و باالاجبار اعلامیه و اطلاعیه ای را امضا می کردند، بیشتر به اصطلاح در رو در رو بایستی بود. شرایط مملکت بگونه ای بود که برخی از همراهان امام در قم، همراهی شان اعتقادی نبود، امام از آنها می خواست که امضا کنند و آنها هم در معذورات اخلاقی گیر کرده و امضا می کردند. برخی حتی بعد از امضا با ساواک تماس گرفته و می گفتند که ما در رو در رو بایستی امضا کردیم و شما حواستان باشد. بنا بر این هم بعضی از اعلامیه قبل از منتشر شدن ضبط می شد و دارنده اش دستگیر. جو آنقدر خفقانی بود که اگر چاپخانه ای اعلامیه را چاپ می کرد و لو می رفت، ساواک و شهربانی دستگاه چاپ را می بردند و مصادره می کردند و صاحب چاپخانه هم زندانی می شد تا دیگر کسی جرأت این کار را در خود نبیند.
به همین دلیل هم کسانی که دستگیر با اعدام می شدند، پشت شان خالی می شد و دیگر کسی حاضر نبود کار آنها را ادامه دهد. همینطور منیت هم زیاد بود و خیلی از اشخاص صرفا خود و حزب و گروه شان را قبول داشتند و دیگران و حزب های دیگری را رد می کردند و مسیرشان را باطل می دانستند. بنا بر این هیچ گاه اشخاص از اعضای گروه ها و جریان های دیگر دفاع نمی کردند. این میان هیچ تارخنگار و تاریخ نویسی هم نبود که بیاید و کار گروه ها را بررسی کند.
* چرا طیف های چپ و مارکسیست فعالیت شان در زمینه نوشتن بیشتر بود؟ زمانی که گروه های مذهبی خویش را کنار کشیده بودند، طیف های مارکسیست تا توانستند درباره خود نوشتند و به معرفی خود اقدام نمودند. حتی در دو سال ابتدایی بعد از پیروزی انقلاب بازهم این مکتوبات چپ ها بود که منتشر می شد و گروه های مذهبی کماکان از نوشتن درباره خود ابا داشتند.
عزت شاهی: گروه های چپ بعد از حزب توده و خیانت آنها دیگر اعلام موضع نمی کردند و روش کتمان عقاید خویش را پیش گرفته بودند. تا سال های ۴۹ و ۵۰ اعلامیه های گروه های چپ بدون اسم و بدون امضا بود. بیشتر آنها هم سیاسی کار بودند و کار مسلحانه به صورت قوی نداشتند. همه آنها هم روشنفکر بودند و بسیاری شان نویسنده و اهل تئاتر. ازاین رو به دنبال این کارها می رفتند. اما در طیف های مذهبی وضعیت اینگونه نبود. میان مذهبی ها ما شخصیت های تئاتری و نویسنده بسیار کم داشتیم.
عزت شاهی: کسانی که دستگیر با اعدام می شدند، پشت شان خالی می شد و دیگر کسی حاضر نبود کار آنها را ادامه دهد. همینطور منیت هم زیاد بود و خیلی از اشخاص صرفا خود و حزب و گروه شان را قبول داشتند و دیگران و حزب های دیگری را رد می کردند و مسیرشان را باطل می دانستند. بنا بر این هیچ گاه اشخاص از اعضای گروه ها و جریان های دیگر دفاع نمی کردند
اصولاً چپ ها بعد از قضیه سیاهکل بود که توانستند نام خویش را مطرح کنند. قبل از آن نامی نداشتند. چریک های فدایی خلق و مجاهدین خلق (منافقان) بعد از دستگیری و زندان شدن اعضا بود که اسم روی خود گذاشتند. پیشت اسمی نداشتند. مجاهدین خلق که به اسم بچه های نهضت معروف بودند، چون که سرانشان مثل حنیف نژاد، سعید محسن و بدیع زادگان از نهضت آزادی جدا شده بودند. سال ۵۰ بود که این دو طیف در زندان اسمی به خود گرفتند و استراتژی شان را تعیین کردند. همانطور که اشاره کردم اغلب اعضای این طیف ها هم روشنفکر بودند و هم کارشان نویسندگی بود بنا بر این تا می توانستند درباره خود نوشتند. آنها از همدیگر هم به شدت دفاع می کردند.
از میان مذهبی ها آقای موسوی گرمارودی مدتی زندانی شد. البته او اهل مبارزه هم نبود، در حاشیه کاری کرده بود و او را به زندان آورده بودند و وضعیت خوبی هم در زندان نداشت. چپ ها بعد از انقلاب هم چون نتوانستند کاری را دست بگیرند، به فعالیتهای سیاسی روی آوردند و توانستند مطالب گذشته و رخدادها را تجزیه و تحلیل کنند و نظراتشان را درباره آدم ها بنویسند. حتی بعضی از آدم ها برای برخی دیگر هم مطلب می نوشتند. من به نام شما مطلب می نوشتم. اخیراً مطلبی به دستم رسید و آنرا مطالعه کردم که عنوان «نوشته های زندان تقی شهرام» را با خود داشت. یعنی شهرام در زندان جمهوری اسلامی چیزی حدود ۳۰۰ صفحه مطلب نوشته و بیرون داده بود.
این برای من بسیار عجیب بود. جو زندان شهرام طوری که نبود که برای نوشتن و بیرون دادن کاغذ آزادی داشته باشد. وی در ترور شریف واقفی مؤثر بود و زندان بانان از او متنفر بودند. نوشته هایش طوری است که انگار نه انگار که انفرادی و نگهبان و… در کار بوده است. انگار کویت بوده و هرچه خواسته نوشته و بیرون داده است. سلول او را مدام عوض می کردند و مدام هم بازرسی می شد و مراقبت از او بسیار زیاد بود. در این مطالب اشاره شده که اینها نوشته هایی است که شهرام از زندان بیرون داده است و اشاره هم نشده که این نوشته ها چگونه از زندان بیرون آمده است؟ اما به نظرم مطالبی که به نام نوشته های زندان او مشهور شده در اصل نوشته تراب حق شناس است. ۳۰۰ تا ۴۰۰ صفحه مطلب نوشته به نام تقی شهرام.
* عجیب این است که بعضی از روحانیون قبل از انقلاب سمپات این گروه ها شده بودند؟
عزت شاهی: بله. روحانیون و مذهبی ها چون کار مسلحانه نمی کردند، به جای اینکه به این طیف ها خط مشی بدهند، خودشان سمپات آنها شدند. شخصیت هایی چون آیت الله طالقانی و هاشمی رفسنجانی، سمپات چپ ها بودند. البته این بیشتر به خاطر نفاق چپ ها بود. آنها حاضر نبودند تفکر خودشان را به آقایان بگویند و با تقیه حرف می زدند. روحانیون هم هیچ گاه نپرسیدند که شما نسبت به فلسفه اسلام چه فکر می٬کنید و حکومتی که می خواهید تشکیل دهید چه مختصاتی دارد؟ بعدها متوجه شدند که در دفاع از این طیف ها چه کلاهی سرشان رفته است.
در جلسه ای با حضرت آیت الله خامنه ای صحبت می کردیم ایشان گفتند که از راه عزت سحابی و برخی دیگر با مجاهدین مثل احمد رضایی و… ارتباط داشتند. آنها از این طریق مطالب و کتاب هایی را به من (یعنی آیت الله خامنه ای) رساندند مثل «شناخت»، «راه انبیا» و… و نظر خواستند. من همان زمان به آنها گفتم که این چیزها چیست که نوشته اید؟ این مطالب اشتباه است و ما یک عمر است که داریم با این روش مبارزه می نماییم و حال شما دارید اینها را بعنوان اسلام معرفی می کنید؟ آنها پاسخ دادند که ما نگفتیم که همه اسلام را بلدیم. تا اینجا را آمده ایم و از این به بعد شما ایرادات را به ما بگویید تا آنها را در چاپ های بعدی اصلاح نماییم. رهبری گفتند که ما نوشته داده و ایرادات را گفتیم اما هیچ گاه از آنها استفاده نکردند.
به عقیده من نفاق منافقین از بدو تأسیس عیان بوده است. آنها می دانستند که جامعه ما اسلامی است و روحانیت هم حضور دارد و مؤثر است. ازاین رو اگر این روحانیت بفهمد که فکر و ایدئولوژی ما چیست، امکان دارد هیچ گاه با ما همکاری نکند.
* بهمن بازرگانی هم در کتاب خاطرات خود اشاره کرده که اولین کسی که دستور داد متون مارکسیستی برای اعضای گروه ترجمه شود شخص حنیف نژاد بوده است.
عزت شاهی: بله درست است. تا یادم نرفته این نکته را هم بگویم که تا سال ۴۲ زندان ها اکثراً چند ماهه بود و خیلی که می خواستند اشخاص را نگه دارند نهایتاً تا دو سال بود. ازاین رو افراد آمادگی داشتند که تا نهایت دو سال را زندانی بکشند و آمادگی حبس های ۱۰ تا ۱۵ ساله یا حبس ابد و اعدام را نداشتند. وقتی مشی مسلحانه هم پیش گرفته شد باز نهایت زندان ها تا پنج سال بود. اما وقتی رژیم فهمید که با پنج سال کار درست نمی گردد و مبارزان متنبه نمی شوند، تشدید مجازات کرد. این میان حتی بند «ملی کش ها» هم بوجود آمد و کسانی را که زندان شان تمام می شد رها نمی کردند.
* به مبحث اصلی مورد بحث برگردیم. علل دیگر ضعف رجال شناسی چیست؟ چرا با وجود تاکید بر علم الرجال در تاریخ تمدن اسلامی در زمینه رجال انقلاب تا سال ها کار مؤثری صورت نگرفت؟
قاسم تبریزی: در اسلام اولین رشته ای که گسترش پیدا کرد، تاریخ بود با تاکید بر احادیث، جنگ ها و روش پیامبر. این تاکید بر تاریخ الهام گرفته از قرآن بود. در قرآن هم قصه های پیامبران و شخصیت های مؤثر مطرح گردیده است. در خود علم تاریخ هم اولین مبحث رجال شناسی بود و بعد علم درایه.
رجال به کسانی می گویند که وجودشان چه مثبت و چه منفی منشأ تحول باشد و عدم وجودشان خلائی را ایجاد نماید. فرقی هم نمی کند که این اشخاص زن باشند یا مرد؟ جنسیت اینجا معنایی ندارد. آنچه مهم می باشد نقش آنهاست. ازاین رو رجال نویسی در تمدن اسلامی و تاریخ تفکر اسلامی رشد کرد. بعدها علم درایه یا حدیث شناسی و مبحث شناسی پیش آمد. در رجال شناسی بررسی می کنند که شخصیتی که روایتی را عرضه کرده کیست؟ مشرک است یا مؤمن؟ حتی در این علم تا اینجا پیش رفتند که دوره های زندگی اشخاص را مورد بررسی قرار دادند. مثلاً اشاره کرده اند که احادیث روایت شده توسط فلان شخص تا ۴۰ سالگی اش معتبرند. اما احادیثی که از چهل سالگی به بعد روایت کرده اعتباری ندارند چون وی در این سال ها مثلاً گرفتار بیماری روحی شده است. این علوم تا قرن یازدهم د جامعه اسلامی رشد شد و بعدها تقسیم بندی هم شد مثلاً رجال فیلسوف، رجال عارف و رجال فقیه را طبقه بندی کردند و حتی طبقه بندی موضوعی هم شد و متون زیادی در این حوزه ها تولید شدند.
شهید مطهری اشاه کرد که از قرن یازدهم به بعد متأسفانه تاریخ در حوزه های علم ضعیف شد و علم رجال و درایه فقط به محدثین اختصاص پیدا کرد. ازاین رو ما یک دوره تنزل یا رکود علم تاریخ را در حوزه های علمیه داشتیم و این معضل تا قرن دوازدهم و اوایل قرن سیزدهم ادامه پیدا می کند.
خلأ تاریخ نگاری و تاریخ نویسی ابعاد دیگری هم دارد. خیلی از علمای ما به سبب تقوا، دین و معنویت و دوری از ریا یا زندگینامه خویش را نمی نوشتند و یا حداکثر به دو یا سه صفحه اکتفا می کردند. ازاین رو این ننوشتن وجهی اعتقادی داشت و علما به این مورد نگاه نمی کردند که این نگارش زندگینامه برای جامعه الگو و سرمشق است و در زمینه انتقال تجربیات مفید. ازاین رو هرچند نیت علما خالص بود اما این به جامعه ما صدمه وارد کرد.
اما در قرن سیزدهم با عنایت به تهاجمی که از سوی مراکز شرقشناسی، ایرانشناسی و اسلام شناسی غرب نسبت به اسلام آغاز و انجام شد و فرق ضاله ای چون وهابیت پدید آمد، هشیاری در جامعه ما بالا رفت. آن مراکز به سبب همان خلائی که مطرح کردم، مدام تبلیغ می کردند که شیعه تاریخ و عالم و دانشمند ندارد. امثال جرجی زیدان و نویسندگان غربی به این مورد بسیار پرداختند. بنا بر این شخصیت های برجسته ای چون علامه امینی، علامه سید شرف الدین عاملی، علامه سید محسن امین، علامه سید حسن صدر کاظمینی، شیخ آقا بزرگ تهرانی، فعالیتهای نوشتاری زیادی انجام دادند. حتی غربی ها گفتند که شیعه فرهنگنامه هم ندارد که شیخ آقا بزرگ تهرانی مجموعه ۳۳ جلدی «الذریعه الی تصانیف الشیعه» را کار و در آن آثار فلسفی، عرفانی، اخلاقی و… را معرفی نمود. در ادامه هم «طبقات الشیعه» را در علم رجال کار کردند.
از دوران مشروطه به بعد به سبب استبداد و اختناق امکان کار برای علمای ما پیدا نشد. دوره پهلوی این اختناق ابعاد وسیع تری پیدا کرد. حتی اجازه نوشتن کتاب درباره شیخ فضل الله نوری هم صادر نمی شد. در مورد حیدر عمو اوغلی که یک سوسیال دموکرات بود کتاب می نوشتند و پژوهش می کردند، اما کتاب درباره شیخ فضل الله زمانی اجازه چاپ پیدا می کرد که ضد اش باشد. امثال اسماعیل رائین و فردیون آدمیت بسیار در ذم علما نوشتند.
در فاصله مشروطه تا پیروزی انقلاب علما متوجه لزوم رجال نویسی شدند، اما امکان انتشار پیدا نمی کردند. آیت الله شیخ محمد شریف رازی از روحانیون شهرری کتاب دانشمندان اسلامی را نوشت اما وقتی به امام خمینی رسید به سبب اختناق نام را اینگونه نوشت: آیت الله مجاهد، ابواحمد. ساواک البته بعداً متوجه این نام شد و کتاب را جمع آوری کرد. مرحوم حجت الاسلام دوانی بیانیه و اعلامیه ها نهضت دوماهه روحانیون را منتشر نمود که خیلی زود جمع آوری شد. ازاین رو در این دوران اصلاً اجازه انتشار را نمی دادند.
تبریزی: از دوران مشروطه به بعد به سبب استبداد و اختناق امکان کار برای علمای ما پیدا نشد. دوره پهلوی این اختناق ابعاد وسیع تری پیدا کرد. حتی اجازه نوشتن کتاب درباره شیخ فضل الله نوری هم صادر نمی شد
تا اینکه با پیروزی انقلاب اسلامی ایران و همینطور توجهی که امام خمینی به تاریخ و تاریخنگاری داشت، فرصتی برای این مهم پیش آمد. امام حتی در پیامی که به مناسبت بزرگداشت شهدای تبریز دادند اشاره کردند که تاریخنگاری را شروع کنید تا دشمن این کار را شروع نکرده است.
بنابراین بعد از انقلاب زمینه های برای کار فراهم آمد، اما در همین دوران حرکت گروهک ها و منافقین و حزب توده و چریک های فدایی خلق و اغتشاشاتی که درست کردند هم پیش آمد و کار معطل ماند. بعد از آن هم جنگ آغاز شد و ما بعد از آخر جنگ تا چشم مان را باز کردیم متوجه شدیم که جامعه پر از کتاب تاریخی شده است. روزنامه نگاران سلطنت طلب مثل محمود طلوعی و باقر عاقلی نوشتن را آغاز کرده بودند. طلوعی تا قبل از انقلاب حتی یک کتاب هم کار نکرده بود و صرفا در مجله خواندنی ها مطلب می نوشت، اما بعد از انقلاب ۸۰ کتاب به قلم او انتشار یافته است. آنها کتاب های قطور می نوشتند بدون محتوای خاص اما در جهت تفکر شاهنشاهی. اگر انتقادی هم می کردند، بسیار سطحی بود و عمدی هم در کار داشتند. چون خیلی از آنها همچون همین طلوعی در لژهای ماسونی عضویت داشتند.
برادرم آقای عزت شاهی اشاره کردند که چپی ها بیشتر اهل ادبیات و نوشتن بودند. آنها الگو را هم از نویسندگان روسی یا اروپایی گرفته بودند. در اروپا خاطره نویسی رسم بود و عموم دانشمندان و نویسندگان کتاب خاطرات داشته و دارند. برعکس ما سنت خاطره نویسی نداشتیم. ازاین رو چپ ها الگو داشتند اما ما نداشتیم.
از سال ۱۳۵۹ ۲۶ مؤسسه تاریخنگاری در بیرون از ایران تأسیس می شود. نویسندگان چپ هم مانند حمید شوکت که از ایران خارج شدند آغاز به تاریخنگاری کردند. ازاین رو هجمه بسیاری نسبت به انقلاب شروع شد. نشریاتی مانند ایراننامه و رهاورد هم که در خارج انتشار یافته و حاوی مطالب تاریخی مغرضانه بودند، مخفیانه وارد ایران می شدند.
* این میان باید پروژه تاریخ شفاهی ایران را که در دانشگاه هاروارد طراحی و اجرا شد، هم در نظر گرفت.
تبریزی: بله آنها این پروژه را در هزار و سیصد و اندی مجلد طراحی نموده بودند. البته بعداً به دروغ گفتند که ۱۳۰ جلد است. دروغ دیگر آنها این بود که گفتند ما فقط ۸۰ مجلد را توانستیم به سرانجام برسانیم. این در صورتی است که پروژه به صورت کامل انجام شد اما محرمانه نگهش داشتند. حتی همین مجلداتی هم که منتشر نمودند، متن مختصر است و متن اصلی نیست.
آنچه از خاطرات شاپور بختیار در این مجموعه انتشار یافته ۱۲۶ صفحه است. یعنی آدمی را که از سال ۲۴ تا ۵۷ تاریخ دارد، خاطراتش ۱۲۶ صفحه است. این دروغ است، حجم عمده آنرا منتشر نکرده اند. حجم عمده ای از خاطرات شریف امامی که ماسون بود و برخی دیگر که وابستگی به آمریکا و انگلیس داشتند، هم حذف گردیده است. در حقیقت آنها تلاش کردند برای نسل انقلاب و پس از انقلاب الگوسازی انجام دهند.
به موازات کار آنها پروژه تاریخ شفاهی مؤسسه مطالعات ایرانی با بودجه اشرف پهلوی و مدیریت حسین نصر و یارشاطر هم به صورت جداگانه آغاز شد. آمریکایی ها هم پروژه تاریخ شفاهی نیروهایی دریایی و مستشارانشان در ایران، را انجام دادند. این برای آنها کاربردی و راهبردی بود تا باردیگر یک بازشناسی از ایران انجام دهند و بدانند که نقاط قوت و ضعف پهلوی برای شان چه بود تا بتوانند برای آینده برنامه ریزی کنند.
* تاریخ آغاز تاریخ نگاری انقلاب را از چه سالی می دانید؟
تبریزی: بعد از آخر جنگ و از سال ۱۳۷۰ حرکت تاریخنگاری انقلاب اسلامی ایران آغاز شد. این شروع همراه با این مسئله بود که باید الگوی این تاریخنگاری را خودمان تهیه نماییم. بعضی از مورخان همچون مرحومان حجج الاسلام دوانی، ابوالحسنی و مرحوم حجت الاسلام روح الله حسینیان تلاش کردند بر اساس روش حوزوی جلو بیایند. مرحوم دوانی نخست مورخ در این حوزه می باشد. بقیه شخصیت های تاریخنگار یا حالت تهاجمی داشتند و یا حالت انفعال. برخی هم آغاز به نظریه پردازی در این عرصه کردند. اما بهرحال ما در آغاز راه ضعف مبانی تئوریک و فکری داشتیم.
اکنون هم هرچند وضعیت مان کمی بهتر شده اما کماکان این ضعف در الگو احساس می شود. ما باید راهی جدا از سبک تاریخنگاری غربی و مارکسیستی داشته باشیم و الگوی ما هم باید مبانی اسلامی مان باشد. به هر حال توانستیم تا حدودی به این سبک دست پیدا نماییم و مؤسسات تاریخی ما البته آنهایی که در تهران بودند موفق عمل کردند. در زمینه دسترسی به اسناد و افراد سیاسی مطالعات تاریخی ما خوب بوده و آنهایی هم که خود در متن قضایا بودند، توانستند متون خوبی را بنویسند.
تبریزی: شهید حاج اسماعیل رضایی از خانواده ای فقیر بود. وی در آن شعف شدید مالی چگونه توانست شخصیت و هویت خویش را حفظ کند؟ اینکه چگونه معنویت در وجود این شخصیت تجلی پیدا کرد برای ما الگوست
در قم هم کار رجال نویسی علما آغاز شد، اما دو ضعف عمده را با خود داشت. نخست ضعف ادبی است. آثاری که نوشته شده از نظر ادبیات برای نسل امروز جذابیت ندارد و دوم اینکه محتوای سیاسی متون اندک است. خوشبختانه با عنایت به لزوم تاریخ نویسی، علما هم از معذوریت های خود کمی عقب نشینی کردند و متوجه شدند که نوشتن تاریخ زندگی آنها ریا نیست بلکه یک میراث فرهنگی و سرمایه فرهنگی است برای نسل های بعدی و راهی است برای انتقال تجربه.
بخشی از این جریان تاریخنگاری و رجال نویسی علما به صورت گفتگو انجام شد که مفید بود. مثلاً گفت وگوهایی با آیت الله العظمی اراکی و حجت الاسلام حجتی کرمانی و… انجام شد. بخشی هم در چارچوب تحقیق تاریخی صورت گرفت و مثلاً آثار مهمی درباره آیات محمدتقی خوانساری، حکیم خویی و آیت الله سید صدرالدین صدر و… تألیف و منتشر گردید که متونی قوی بودند. اما همه آنها مثل کاری که آقای محمد جعفر بگلو درباره شهید حاج اسماعیل رضایی انجام داده، از اولین آثار و متون درباره این شخصیت ها به شمار می آیند و احتیاج به کارهای بیشتر حس می شود.
* مبانی این جریان رجال نویسی از قرآن دریافت شده؟
تبریزی: بله. ما کلاً می توانیم مبانی تاریخنگاری را از قران دریافت نماییم. کلام الله مجید روی شخصیت ها بحث دارد. از بین ۱۲۴ هزار پیغمبر، حدود ۲۸ نفر از آنان در قرآن مطرح شده اند و نامشان آمده است. از بین آن همه سلاطین هم چهار یا پنج پادشاه مثل فرعون، شداد و نمرد و… نام شان در قرآن بعنوان عبرت درج شده است. همه هم چه مثبت و چه منفی مؤثر بوده اند. حتی همسر فرعون هم بعنوان الگو نامش در قرآن درج شده است. پس اولین راهبرد در تاریخنگاری الگو دادن یا عبرت گرفتن است. باید متون را طوری نوشت که مخاطبان از زندگی تقی شهرام عبرت بگیرند و شخصیت هایی مانند حاج اسماعیل رضایی و طیب حاج رضایی الگویی برای جامعه باشند.
راهبرد دوم قرآنی برای تاریخنگاری انتقال تجربه است. شهید حاج اسماعیل رضایی از خانواده ای فقیر بود. وی در آن شعف شدید مالی چگونه توانست شخصیت و هویت خویش را حفظ کند؟ در کنار زندگی سخت او از دوران نوجوانی یعنی یازده سالگی هم باید سرپرستی خانواده را بر عهده می گرفت و هم درس می خواند. اینکه چگونه معنویت در وجود این شخصیت تجلی پیدا کرد برای ما الگوست.
شهید حاج اسماعیل رضایی توانست در فشار شدید فقر با توکل بر خدا شخصیت خویش را حفظ نموده و با توسل به حق زندگی را آغاز کند. حتی تمسخر و تهدید دیگران هم در او اثر نداشت. وقتی پا به عرصه زندگی گذاشت آنطور که در کتا «حاج اسماعیل» نوشته شده، خدا به او کمک کرد و دست و بالش از نظر اقتصادی باز شد و توانست دیگران را به خود ترجیح دهد.
نویسنده در کتاب «حاج اسماعیل» اشاره کرده که او خانه ای را که برای خود تهیه دیده بود، به صاحبخانه شان در دوران کودکی داد که در آن دوران آنها را از خانه بیرون کرد اما خود بعدها گرفتار عسرت شد. شهید رضایی با آنکه خوبی از او ندیده بود اما دستش را گرفت. این اوج تقوا و معنویت اوست. در گشایشی که خداوند برای حاج اسماعیل رضایی پیش آورد، او به دنبال ویلا و مستغلات در داخل و خارج از کشور نرفت، به دنبال رفع زندگی و خدمت به دیگران بود. برای شهید حاج اسماعیل رضایی اصل اسلام بود، حال فرقی نمی کرد که نوع کارش چه بود؟ کمک به هیأت مذهبی بود یا ساخت خانه برای مستمندان. ساخت مسجد صاحب الزمان در مقابل بهائیت باشد یا چراغانی کردن خیابان از میدان ۲۴ اسفند قدیم یا انقلاب فعلی تا اول خیابان بهبودی و شربت و شیرینی دادن به جمعیت زیاد. این اوج معنویت اوست. ازاین رو شخصیت شهید حاج اسماعیل رضایی را باید بعنوان الگو به جامعه معرفی نمود.
ادامه دارد...
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب