یادداشت علیرضا كمری بر كتاب میراث مقدس و جنگ ناتمام
آرمانگرایی جبهه رفتگان در جنگ
به گزارش جاویدانی هر جنگ و ستیزه ای به لحاظ ماهیت / چرایی وقوع، چگونگی تداوم و نحوه ی آخر و آثار و تبعات مشخصه هایی پیدا می کند که آنرا از سایر جنگ ها متمایز نشان داده است.
به گزارش جاویدانی به نقل از مهر، علیرضا کمری مسئول واحد پژوهش ادبیات پایداری حوزه هنری به مناسبت روز بزرگداشت راهیان نور طی سخنانی به معرفی کتاب میراث مقدس و جنگ ناتمام پرداخت:
این کتاب حاصل انجام یک طرح تحقیقاتی / سفارشی نبوده است و همان گونه که در مقدمه ی کتاب آمده است این کتاب برآمده از رساله ی تحصیلی کارشناسی ارشد آقای اسماعیل نودهی فراهانی است که در سال های ۹۰۹۱ (در دانشگاه علامه طباطبایی) از آن دفاع شده و به مرور تا سال ۹۶ صورت اولیه ی رساله به کتاب حاضر تبدیل و آماده ی چاپ شده است. بنابراین، پژوهشکده ی فرهنگ و هنر اسلامی حوزه ی هنری ناشر این کتاب است نه پدیدآورنده ی آن و دریغا که چاپ این کتاب گرفتار تأخیر شد و فی التأخیر آفات.
ملاحظه و مرور بر این رساله نشان داده است میتوان امیدوار بود که در بین پرشمار نوشته ها یا نویسنده هایی که در خط تولید رساله ها و رساله های دانشگاهی هر سال به شمار انبوه فراهم می شود گاه، و البته به ندرت، پژوهش هایی امکان طرح و تحقیق پیدا می کند که نشان از تلاش عالمانه و معتقدانه / دردمندانه و مساله شناسانه دارد و در واقع افقی نو پیش روی اهل نظر می گشاید. تلاش علمیِ پرارزش آقای نودهی فراهانی از این حیث شایسته تحسین است و من نشر این کتاب را به ایشان و حوزه ی هنری تبریک می گویم، اما بعد:
۱. اساساً و به طور عمده «جنگ» یک پدیدار یا رخداد نظامی / سیاسی است، وجه نظامی جنگ صورتی آشکار دارد و جنبه ی سیاسی آن چندان آشکار نیست، اما با فرونشستن شعله های جنگ و فرارسیدن آخر آن وجوه سیاسی ماجرا اندک اندک آشکار می شود. مع الوصف، جنگ جنبه های گوناگونی دارد، و به همین ملاحظه از این جهات هم قابل مطالعه است، مثل اقتصاد یا جنبه های فناورانه و صنعتی، و آنچه که در حوزه ی درمان، پزشکی جنگ را شکل می دهد، و البته وجوه اجتماعی و جامعه شناختی جنگ، ادبیات و هنر و امثال آن.
۲. هر جنگ و ستیزه ای به لحاظ ماهیت / چرایی وقوع، چگونگی تداوم و نحوه ی آخر و آثار و تبعات مشخصه هایی پیدا می کند که آن از سایر جنگ ها متمایز نشان داده است.
۳. علاوه بر جهات نظامی / سیاسی، چگونگی و چرایی وقوع، تداوم و پایان، آثار و نتایج جنگ، طول زمان و دامنه ی جغرافیایی جنگ، تاریخ آنرا شکل می دهد. این گستردگی گاه امکان دارد از خطوط مواجهه ی طرفین، به نحوی وسعتِ منطقه ای و حتی جهانی پیدا کند. جنگ هشت ساله ایران / عراق از این جهت هم قابل ملاحظه است و می دانید که پرشمار کشورهای دور و نزدیک به طرفداری از صدام در این جنگ نقش داشته اند. البته به وجهی باید گفت جنگ / دفاع مقدس بعد از انقلاب اسلامی، ضد ایران تدریجاً شکل می گیرد و زمان آنرا از هشت سال فراتر می برد.
۴. جنگ ایران / عراق جنگ تحمیلی جنگ هشت ساله دفاع مقدس (و هر کدام از این عنوانها دلالتی دارند) از این لحاظ یک رخداد تاریخی کثیرالاضلاع است، اما ورای وجوه نظامی سیاسی ماجرا، خصوصیت هایی این رخداد را از جنگ های گذشته در ایران و شاید دیگر جای ها متمایزتر کرده است، این تمایز به عالمِ آدم های این جنگ / قاطبه ی جامعه و جمعیت جنگ رفته و روبرو شده با جنگ بازمی گردد. بدین سان می شود واژه ی جنگ را غالباً نشانگر و شناسایی وجوه نظامی و سیاسی ماجرا دانست و اما در این سو، کلمه ی «جبهه» و در تعبیری کلان تر «جبهه گیان» را مختص عالم آدمهای جنگ تلقی نمود. جبهه گیان شامل جبهه رفتگان و جنگ کرده ها، آنانند که آرمانگرایانه و باورمندانه دست و دل به این ماجرا سپرده بودند.
۵. این وجه انسانی / انسان شناختی که هویّت اندیشگانی و افق آرمانی جنگ را ساخته و پدیدار کرده است در کلیات و تمامت این دوران چنان سیطره داشته است که حتی وجوه نظامی سیاسی جنگ را تحت الشعاع خود قرار داده است؛ بگذریم از این مساله که این خصوصیت، چه پیایندهایی داشته و دارد. آشنایی اجمالی با بافت روایت راویان و منظر پردازندگان کتابهای پرشمار جنگ رقمی در حدود ۱۸، ۱۹ هزار عنوان پیدا و پنهان مؤید این مدعاست.
۶. در حوزه ی شناختِ مسائل موضوعه ی جبهه گیانِ جنگ، البته رویکردها و روش های مطالعاتی برآمده از انسان شناسی / مردم شناسی، بخصوص تاریخ فرهنگی بسیار راه گشاست، اما بر آنم روش ها و رویکردهای مطالعاتی جبهه گیان جنگ و اساساً هر قلمرو موضوعی را از مبادی و مبانی ماهویِ ماجرا و مبحث استنباط و استحصال باید کرد، در واقع روش های قیاسی / اقتباسی / بخصوص مقلدانه و منفعلانه در این میان و میدان چندان دقیق و کارا نیستند. حاصل چنین پژوهش هایی پژوهشهای غیراجتهادی بیشتر شناسای عاملان و زمینه های تحقیقی آنهاست. از این زمره، نحوه ی مواجهه ی شرق شناسان شایسته ی توجه و نقد است، و می دانیم در کُنه ماجرا، یا در غالب خاستگاه های شرق شناسی استیلاخواهی و استعلاخویی وجود داشته است.
۷. اگر با این نگرش به پدیدار جبهه و جبهه گیان جنگ به درستی دقت و جامعیّت نگریسته شود، خواهیم دید که ما با یک منظومه ی موضوعات مواجهه می شویم، یک مجموعه موضوعات و مسائل قابل بحث و فحص که با یکدیگر ربط معنادار و وثیق دارند. یکی از موضوعات این منظومه ماجرای «راهیان نور و به تعبیری دیگر «سالکان حضور» است، که آقای اسماعیل نوده فراهانی به درنگ و دقت در حد امکان بدان پرداخته اند و فراتر از پژوهش های پیشین، اثری شایسته ی ارجاع و استناد در این مورد فراهم آورده اند؛ و البته بایسته است این اثر در ویراست های بعد با دستیابی به اطلاعات مکمل دقیق تر و کامل تر شود و سزاست این کتاب به دست و نظر کسانی که در کار مطالعاتِ فرهنگی جنگ و جبهه نسبتی و مسئولیتی دارند برسد و خوانده شود. شایسته است اشاره کنم منظومه موضوعات / مسائل موضوعه ی جبهه گیان جنگ اولاً در یک فرآیند / روند تدریجی تکوین یافته اند و یک «جریان» را به نظر متبادر می کنند و ثانیاً پیکره مند / انداموار هستند، و به دیگر سخن یک کلّ کلانِ معنادار را شکل و نمایش می دهند. مِن باب مثال به چند مورد از زمره ی مسائل موضوعه یا منظومه ی موضوعات اشاره می کنم؛ عزم و اعزام: می دانید سازمان رزم در شالوده ی جمعیتی رزمندگان و جبهه گیان ورای سازمانهای رزم و جنگ در ارتش اساساً مردم نهاد / مردمی است، این خصوصیت تحت تاثیر انگیزش های انقلابی / انقلاب اسلامی و حضور در جنگ به معنای دفاع از انقلاب، در مفهوم بسیج و بسیجی بروز پیدا کرده است. این دو کلمه از کلمه های کلیدواژگانی متن این دوران محسوب می شوند، چگونگی و چرایی خودانگیختگی و دگربرانگیزی و آمادگی (= عزم) برای رفتن به جبهه به خودی خود مستلزم پژوهش جدّی است، پراکنده وار این مورد در شماری از خاطره گفته ها و خاطره نوشته های جنگ آمده است، اما مبحث به شکل منتظم قابل پی جویی است نقش بافت های سنتی محله ها در شهرها و روستاها، مسجدها، هیئت ها، حسینیه ها، همشهری گری ها، ارتباطات خانوادگی، در نحوه ی شکل گیری هسته های اولیه جنگ از واحدهای کوچک تا لشکرها در اینجا اهمیت دارند، یک لشکر با مجموعه ای از همین زیرساخت های فرهنگی بومی، مثلاً از شمال ایران یا آذربایجان یا اصفهان بدین سان به وجود می آمده و در غرب یا جبهه میانی و جنوب مستقر و جابجا می شده است.
این ها هر یک تلفیقی از باورها / آداب و آیین های ولایت خویش را به جبهه برده اند و از جبهه به عقبه آورده اند، برون داده های گفتاری، رفتاری و نوشتاری این جمعیت ها بود که در اواخر جنگ طرح نامه ی فرهنگ جبهه را به ذهن مؤلف آن سیدمهدی فهیمی یا پیش تر از آن به یادها متبادر کرد. بعد از عزم مساله ی آموزش و اعزام، خود موضوعی دیگرست و آداب و آیین بدرقه ها و همراهی های خانواده ها، پدر و مادرها و در موارد فراوان همراهی مادران و مخالفت پدرها یا مخالفت و موافقت مدیران برای حضور دگران برای رفتن به جنگ، البته در طول سال های جنگ این مرحله ها تحت تاثیر عوامل مختلف وضعیات متفاوتی دارند و همین وضعیات در نحوه ی تداوم و آخر جنگ هم تأثیرگذار بوده است. نحوه ی شکل گیری یگانی و رسته ها و سازمان رزم و تشکل واحدها هم همچون ی این مسائل است که به میدان جنگ و جبهه و جایگیری در پادگان ها تا خط و نحوه ی ورود به عملیات یا استقرار در خطوط پیوند پیدا می کند؛ این بافت محلی مردمی در شکل گیری یگانی مساله مهمی است که آقای دکتر فرامرز رفیع پور در کتاب تضاد و توسعه از منظر جامعه شناسی به آن توجه کرده است، گاه این سؤال برای خود من موضوعیت پیدا می کند که با عنایت به بهم خوردگی بافت محلات و محلیّت در شهرها، بلکه تبعات توسعه ی شتابزده ی سه دهه ی اخیر بعد از جنگ، در شهرها و روستاها، آیا امکان هم پیوندی های محلی و آن نحو ارتباطات اجتماعی به مثابه زمان جنگ وجود دارد یا نه، یا اگر هست وزن و توان آن چقدر است. مساله استقرار و عملیات و آنگاه بازگشت به شهر و حوادث در ارتباط با درمانِ زخم خوردگان جنگ یا اسارت و بازماندن پیکر شهدا و یا بازگرداندن آنها و ماجراهای تشییع و تدفین، و بعدها تفحص از زمره موضوعات متداخل زنجیره ی مسائل موضوعه در ارتباط با جبهه گیان است، از متفرعات مساله تشییع و تدوین، آداب مجالس ترحیم، شکل گیری مزارات شهدا و ادبیات سنگ نوشته ها و سنگ نگاره های مزارات و جعبه آینه و مناسک در ارتباط با حضور در این یادگاه ها، بناهای یادبودی و آرامگاهی و حتی اهمیت یافتن مفهوم گم نامی و گم جایی است [*] علی ای حال به نظر می آید فراهم آوری لیست واره ی منظومه ی موضوعات جبهه و جبهه گیان جنگ، به خودی خود یک کار پژوهشی است و جا دارد در حد یک رساله متقن، همچون کتاب «میراث مقدس و جنگ ناتمام» مدنظر و اهتمام و انجام قرار گیرد.
شایسته است چند نکته هم درباره ی کتاب به عرض برسد؛ عنوان کتاب جالب و هوشمندانه انتخاب شده است، تقدیمه و پیشگفتار کتاب فراتر از انجام تکلیف موظف متعارف در رساله نویسی، همت و نوجویی مؤلف را به شناخت مبحث می رساند. البته به حق آقای فراهانی به کم رغبتی یا کم فهمی بعض مربوطان به مبحث در راه تحقیق حساسیت و اعتراض خویش را آشکار کرده اند؛ لازم بوده و هست که تاریخِ نگارش مقدمه و پیشگفتار ذیل هر کدام ذکر شود.
فصل اول مبادی و مبانی (اسلوب) تحقیق توضیح داده شده و در فصل دوم چرایی لزوم توجه به جنگ و اهمیت پاسداشت «یاد» ها برای زدودن فراموشی و غلبه بر نسیان. خیلی خوب به تفاوت موزه و زیارت گاه، توریست با زائر و جایگاه های مقدس (زیارتی) توجه شده است، و اینکه راهیان همان زائرین یا به عبارتی سالکان حضورند. در این فصل و فصول دیگر لابد برای جا انداختن مطلب تطویل در کلام مشهود است، در فصل سوم چند و چون پیدای کاروانهای راهیان نور مورد توجه واقع شده و در ادامه ی بحث مبحث روایت و راویان و روایتگری جنگ به میان آمده است؛ این فصل با وجود اطلاعات جدید در حوزه ی روایت شناسی و روایت گری جنگ و بعضاً اطلاعات به دست نیامده درباره ی راهیان در زمان تحقیق نیازمند تکمیل است.
فصل چهارم مربوط است به نقش امام (ره) در بررسی در شکل گیری و بسط کاروانیان راهیان نور و سفر مقام معظم رهبری به مناطق جنگی و فصل پنجم نقش هیئت های مذهبی و اهمیت شعرهای اعتراضی و اشعار حسرت بعد از جنگ و فصل ششم نقش هنر و ارتباط میان ادبیات خصوصاً نقل خاطرات در بسط فرهنگ جبهه و جنگ بین راهیان در مناطق جنگی توضیح داده شده است، در عین حال به ملاحظاتی که فعلاً جای گفتن ندارد، مسائل مطرح شده راجع به خاطره گویی و خاطره نویسی در این فصل نیازمند بازبینی و بازنگاری است، در فصل هفتم، نقش تحولات فرهنگی سیاسی دهه ی هفتاد و هشتاد و جریان شناسی وضعیت اجتماعی حاصل از نگرش لیبرال مآبان و تکنوکرات ها مورد بحث واقع شده و حرکت مقابله های ایجابی حزب الله در مقابل این وضعیت و بازتولید فرهنگ انقلابی مورد بررسی قرار گرفته است؛ همچون مسائل مهم این فصل نقش کاروان های راهیان نور در مقابل گسست یا شکاف نسلی محل توجه واقع شده است. فصل هشتم و انتهای کتاب را می شود جوهر و جان مایه همه ی فصول کتاب و برآمده از نگرش اجتهادی و انتقادی مؤلف دانست، در سطور پایانی این فصل پیوستگی جنگ با انقلاب و انقلاب اسلامی با تاریخ صدر اسلام و بازگشت به ارزشهای انقلابی اسلامی در دوران جنگ بعنوان زمینه ی تداوم فرهنگ دفاع مقدس جاری و آخر ناپذیر در مقابل دفاع مقدس موزه ای و تقویمی!، تا برگزاری انقلاب حضرت قائم آل محمد (عج) و اقامه ی عدل جهان گستر از منظر مؤلف یاد شده دقیق قرار گرفته است.
از خداوند برای مؤلف ارجمند دوام توفیق و بهروزی می طلبم و امیدوارم این اثر با تداوم توجه و تحقیقات مکمل در ویراست دیگر به چاپ و انتشار برسد. پی نوشت:
[*] ر. ک. به: «پژوهستانی به نام بناهای آرامگاهی و مزارات شهدا»، فرانک جمشیدی، در سایت تاریخ شفاهی.
و نیز: آواز پر ملائک. ۲ جلد. محمد عبدالخالق کاظم. تهران: بنیاد حفظ آثار و ارزشهای دفاع مقدس. ۱۳۷۷.
راز جعبه آینه، محمدجواد مدرسی، دفتر نشر معارف، ۱۳۹۵.
منبع: javidani.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب