یادداشت وارده؛
شروح کهن فارسی از نهج البلاغه را به جهانیان معرفی نماییم
جاویدانی: علمای ایرانی به ویژه از قرن دهم هجری به بعد شرح نهج البلاغه را در دستور کار داشته اند. این شروح پارسی فارغ از محتوا از زیبایی ادبی خاصی برخوردار می باشند و ضرورت دارد که به جهانیان معرفی شوند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: علی معروفی آرانی، فعال فرهنگی و پژوهشگر و منتقد عرصه فرهنگ در تازه ترین یادداشت خود به ضرورت معروفی شروح فارسی از متن شریف نهج البلاغه به جهانیان پرداخته است.
این یادداشت را که در اختیار مهر قرار گرفته در ادامه بخوانید؛
مجموعه گرانسنگ نهج البلاغه که گزیده ای است از خطبه ها، نامه ها و کلمات قصار امیرمومنان امام علی بن ابی طالب (ع)، بعد از کلام الله مجید و احادیث نبوی مهم ترین و معتمدترین منبع در شناخت اسلام و آموزه های عظیم شریعت است.
متن شریف «نهج البلاغه» که توسط یکی از اثرگذارترین علمای شیعه یعنی سیدرضی در اواحر قرن چهارم هجری گردآوری شد، در اوج فصاحت و بلاغت است و حاوی دانش های مهمی در دین شناسی. این متن را می توان هم کتابی برای آداب زندگی فردی از دید شرع مقدس اسلام دانست و هم متنی درباره زندگی اجتماعی در راه شرع.
آموزه های این متن شریف را نمی توان به شمارش درآورد. در جای جای خطبه های آن حضرت (ع) می توان سفارش به دستورات الهی و عمل به مکارم اخلاق و… را مشاهده کرد. همین طور میان نامه های حضرت (ع) نیز متن مهمی چون نامه به سردار مالک اشتر نخعی وجود دارد که مشهور به «عهدنامه مالک اشتر» است. عهد مالک اشتر سفارش نامه نغز و پر مغزی است که امیرمومنان (ع) آنرا برای مالک اشتر نخعی نوشت و او را که از طرف آن حضرت به حکومت مصر منصوب شده بود راه و آئین فرمانروایی آموزانید.
این عهد سند بسیار عزیز و شریفی است که از روزگاران دور به دست ما رسیده و نه فقط از ارجمندترین وثایق کهن شیعه و بلکه از گرامی ترین اسناد سیاسی تاریخ اسلام است و حتی می توان مباحث و مبانی دموکراسی را از منظر فقه سیاسی شیعه از این عهدنامه استخراج کرد. در این دستور فراخ و تعلیم کبیر که جامع آرا سیاسی و آئین کشورداری است، ژرف گویی ها و نکته های نغز بسیاری است که آحاد ملت و همین طور حاکمان در هر برهه تاریخی به آن محتاجند. متنی است که هیچ وقت کهنه نمی گردد و در ظروف «زمان» و «مکان» نمی گنجد.
آداب دموکراسی شیعی و آداب حقوق بشر از منظر شیعه را می توان از این متن دریافت. جالب اینجاست که قرن ها بعد، وقتی حقوق دانان غربی بعد از تشکیل سازمان ملل متحد، به درستی اسنادی بالادستی را بعنوان حقوق بشر تدوین کردند، همگان متوجه شدند که نکات مترقی این حقوق در متونی چون عهدنامه مالک اشتر وجود داشته است و تازه آن اسناد به جامعیت نگاه پیشوای شیعیان به مسئله حقوق بشر هم نمی رسد.
برخی از علمای ایرانی در طول تاریخ به شرح نهج البلاغه و شرح نامه های حضرت امیر (ع) همچون عهدنامه مالک اشتر اقدام نموده اند. زبان این متون بسیار جذاب است و در آنها از نکات و بعضاً حکایت هایی تاریخی استفاده شده که اهمیت بسیاری دارد. این شروح را می توان به جهانیان معرفی نمود، اما تعدادی از این شروح متأسفانه حتی در دسترس ایرانیان نیز قرار ندارد. همچون آنها کتاب «تنبیه الغافلین و تذکره العارفین» اثر ملأ فتح الله کاشانی عالم شیعی عصر شاه طهماسب صفوی است.
«روضه الابرار» اثر ابوالحسن علی بن حسن زواره ای از علمای قرن دهم (معاصر با شاه اسماعیل صفوی) یکی دیگر از شروح مهم فارسی نهج البلاغه است. وی که از شاگردان عالم معروف محقق کرکی بود، بعد از اختتام تحصیلات خود به هرات رفت، اما بعد از به قدرت رسیدن شاه طهماسب به ایران بازگشت و آثار معروف خودرا نوشت.
دیگری، شرح فارسی میرزامحمّدباقر بن محمّد بن محمّد نواب لاهیجی، فقیه، حکیم، محدّث و فقیه عالی قدر، از اکابر علمای عهد فتحعلی شاه قاجار است که در دو جلد به مرحله نگارش درآمده است. دیگر متن مهم «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» اثر میرزا حبیب الله خویی از علمای شیعه قرن سیزدهم و چهاردهم قمری است. او از شاگردان میرزای شیرازی بود و البته شرحش ناتمام ماند و مرحوم آیت الله حسن زاده آملی یکی از اندیشمندانی بود که این شرح را تکمیل کرد. این شرح به دو زبان فارسی و عربی است.
«الحواشی الضافیة و الموازین الوافیة» شرح فارسی مختصری است بر نهج البلاغه به قلم سیدنعمت الله جزایری از علمای مشهور قرون یازدهم و دوازهم هجری. او از شاگردان چهره های مشهوری چون علامه مجلسی، آقا جمال خونساری، شیخ حر عاملی و فیض کاشانی بود و شرحش ساده است و مطابق با زبان عوام.
اما شرح پارسی ملأ محمدصالح روغنی قزوینی از نهج البلاغه نیز اهمیت بسیاری دارد. ملأ محمدصالح از دانشمندان مشهور ایرانی قرن یازده و ابتدای قرن ۱۲ هجری است. او شاگرد میرداماد و ملأ خلیل قزوینی بوده و در فلسفه و تاریخ و ادبیات مهارت ویژه داشت. بنا بر این نیز شرحش خاصیت های برجسته ای از نظر ادبیت فارسی دارد. ملأ محمدصالح بعدها به شرح عهدنامه مالک اشتر نیز اقدام نمود و آنرا برای شاه عباس دوم نگاشت. این شرح به تصحیح علی فاضلی توسط انتشارات دانشگاه مفید قم منتشر گردید.
اما عهدنامه مالک اشتر نیز بعنوان متنی مجزا بارها مورد شرح قرار گرفته است و خیلی از این شروح نیز به زبان شیوا و زیبای پارسی است. یکی از مهم ترین این شروح شرح محمد بن حسین بن علی نقی همدانی است که با عنوان «هدایات الحسام فی عجائب الهدیات للحکام» شهرت دارد. این متن تفصیلی ترین شرح پارسی عهدنامه مالک اشتر است و در عصر حاضر نیز با تصحیح علیرضا هزار در سال ۱۳۸۱ منتشر گردید و دیگر هیچ گاه رنگ تجدید چاپ را به خود ندید. مصحح به انتهای کتاب ترجمه منظوم احمد وقار بن میرزا کوچک وصال بن محمد شفیع (۱۲۳۲ – ۱۲۹۸ ق) از عهدنامه مالک اشتر با عنوان «رموز الاماره» افزوده است.
«هدایات الحسام فی عجائب الهدیات للحکام» خاصیت های بسیاری دارد که مصحح کتاب در مقدمه خود به آن اشاره نموده است. اولین خاصیت آن نثر روانش است. نثری که نگارنده در به سامان کردن و طراحی هندسه شرح نامه خود به کار گرفته، نگارشی است فخیم، روشمند، محکم و در عین حال لطیف. شیوایی و سلاست قلم محمدحسین بن علی نقی همدانی در جای جای کتاب خواننده را در فضای فراخ ژرف گویی های هدایات، رها و سبکبال می نشاند و شهد فهم و هضم معانی و مفاهیم بلند کتاب را در کام وی سخاوتمندانه می چشاند.
دیگر خاصیت تقسیم و تبویبِ نیکوی کتاب است. نویسنده عهدنامه را به پاره ها و جرعه های کوچک تقسیم کرده و یکان یکان آنرا با ظرافت تمام، گشوده و شرح می کند. همین نکته هدایات در بین اقران خود سرآمد کرده و دانش افشانی های آنرا فزونی بخشیده است. سومین خاصیت استفاده و اشاره به نکته های ادبی است. محمدحسین همدانی در شرح خود هرگاه در کلام مبارک علوی و یا آیات کریمات خداوندی و نیز دیگر روایات، نکته ای ادبی یا لغوی برجسته ای می بیند، آنرا از کف نمی دهد. گشودن بخش ها و فصل های جداگانه خاصیت بعدی است. شرح نگار همدانی آن هنگام که تبیین و گشایش مطالب را نیازمند بحث های تفصیلی ببیند، فرش های جدید بر کرانه گفته های خویش می گستراند. این مباحث استطرادی بیشتر صبغه اخلاقی، فقهی و تفسیری دارند. «بیان مدلول ورع و تقوی»، «حقیقت، درجات و رتبه های آن»، «صفات قاضی»، «امور مربوط به وزارت» و «توبه، انواع و شروط آن» عناوین تعدادی از این مباحث است.
ویژگی دیگر استفاده بسیار از احادیث است. نگارنده در تفسیر کلام امیرمومنان (ع) و شرح آن بسیار از روایات و اخبار بهره می گیرد. وی گاهی تمام متن عربی روایت را بدون برگردان آورده و گاهی فقط پارسی شده حدیث و گاهی نیز هر دو را. خاصیت ششم در استفاده از حکایات بسیار و اقوال حکماست. چنانکه در مقدمه کتابش آورده هدف او از این شرح نگاری به دست دادن «کتابی در آداب حکومت، مشتمل بر قواعد متقنه و قوانین محکمه» است که در آن از «پاره ای از ضمائم و اضافات از حکایات و بیانات که بعضی نفع عمومی دارد و بعضی اختصاص به خواص» بهره و مدد گرفته است. از این روست که داستان های نغز و دلنشین متناسب با مفاد عهدنامه و نیز ذکر گفته های حکیمانه کسانی چون خواجه نصیرالدین طوسی، افلاطون، ارسطو، هرمس، فضل ذوالریاستین، جمشید، فرعون، هوشنگ و… و همین طور شعرهایی از پارسی سرایان بنام، در جای جای کتاب نمود دارد. خلاصه این که در این شرح پیام حضرت امیر (ع) به روشنی مطرح شده و به مخاطب انتقال داده می شود.
شروح فارسی دیگر نیز هم بر نهج البلاغه و هم بر عهدنامه مالک اشتر وجود دارد. همانطور که اشاره شد ضرورت دارد این شروح در کشورهایی که زبان فارسی رایج است یا در کشورهایی که مراکز تحقیقاتی در حوزه زبان فارسی وجود دارد، انتشار یافته و در دسترس علاقه مندان قرار گیرد. همین طور برای آشنایی هرچه بیشتر فرهنگ دوستان دیگر کشورها با فرهنگ و ادبیات ایرانی – اسلامی این متون به زبان های دیگر نیز ترجمه و منتشر شوند. نمایندگان فرهنگی رسمی ایران در دیگر کشورها می توانند این وظیفه مهم را بر عهده بگیرند.
منبع: javidani.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب