دعای عرفه متنی تعلیمی و عارفانه
جاویدانی: ما نسبتی داریم با زمان ها و با مکان ها، و رشد و فیضی است در یادآوری و بازخوانی آن چه در زمانی خاص و مکانی خاص، بر لب مردی از خاندانی آسمانی جاری شد که تا امروز جان ما را سیراب می کند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: می گفت آن سال ها که نمی شد مفاتیح برد توی حرم پیغمبر، روی جلد کهنه مفاتیحم را یک جلد کشیده بودم و رویش نوشته بودم مناسک حرمین شریفین. کیفم را گشتند و دیدند و چیزی نگفتند. عصری در خنکای حرم حضرت رسول (ص) نشسته بودم یک گوشه و تکیه داده بودم به ستونی و کم کم دعای عرفه می خواندم. خانمی عرب با کمی فاصله کنارم نماز خوانده بود و نشسته بود؛ صدای خواندنم را می شنید. دعا که به اتمام رسید طاقت نیاورد، با صورتی سرخ از اشک پرسید چه می خواندی؟ گفتم دعای عرفه. پرسید این کلمات را چه کسی گفته است؟ گفتم حسین بن علی بن ابیطالب. گفت جانم لرزید وقتی شنیدم… انگار از آسمان رسیده باشد.
ما نمی دانیم آن زن عرب باور به تأثیر کلام معصوم داشته یا خیر، ولی در این مواجهه پیداست که او فقط از راه شنیدن، بدون این که نوشته و متنی پیش رویش بوده باشد تحت تأثیر مضامین دعای عرفه قرار گرفته است. به این معنا می توانیم به دعا نه به عنوان متنی مبارک و مقدس که از لبان امام معصوم خارج شده، بلکه به عنوان متنی تعلیمی و عارفانه نگاهی بیاندازیم؛ و می دانیم که ادبیات عارفانه ما نیز بسیار از این مضامین تأثیر پذیرفته اند.
فصاحت و بلاغت و مضامین عارفانه کلام معصومین علیهم السلام
ادبیات عارفانه دعاهای نقل شده از ائمه معصومین (علیهم السلام) یکی از برجسته ترین جلوه های معنوی و عرفانی در فرهنگ اسلامی است که هم از نظر بلاغت و فصاحت زبان و هم از نظر عمق معنوی و سوز و گداز عاشقانه در بالاترین مرتبه قرار دارد. این دعاها نه فقط به عنوان ابزاری برای راز و نیاز و نیایش با خداوند بلکه به عنوان متونی با بار معرفتی، اخلاقی، دینی، اجتماعی و حتی سیاسی شناخته می شوند که در تربیت روحی و معنوی انسان ها نقش مهمی ایفا می کنند.
این دعاها به عنوان مدرسه ای روحانی و یک حرکت تربیتی مؤثر شناخته می شوند که در زندگی پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین، همیشه جایگاه ویژه ای داشته اند. زندگی این انسان های برگزیده الهی، پیوسته با یاد خدا و نیایش پیوند خورده است.
سه دعای مشهور از سه امام معصوم، یعنی دعای کمیل از امیرالمؤمنین علی (ع)، دعای عرفه از امام حسین (ع) و دعای ابوحمزه ثمالی امام سجاد (ع)، بیشترین شهرت و اهمیت را دارند. این سه امام که در مبارزات بزرگ تاریخی حضور داشتند، دعاهایشان نیز درسهای عمیق عرفانی و اخلاقی را در خود جای داده است.
ویژگی های ادبی و عرفانی دعاهای معصومین
دعاهای مأثوره مانند دعای کمیل، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای عرفه، صحیفه سجادیه و مناجات خمس عشره، نمونه هایی از نیایش های عارفانه اند که با سوز و گداز عاشقانه و اندیشه های بلند عرفانی هم راه است. این دعاها روح انسان را از عالم خاک به جهان پاک می کشاند و بیان کننده بالاترین درجات عرفان و قرب الهی است. در این دعاها، معصومین نه فقط با راوی یا شنونده سخن می گویند بلکه مستقیماً با خداوند مناجات می کنند. این گفتگوها نشان دهنده وضعیت کمالی معصوم است که فراتر از ظرفیت فعلی انسان هاست و در دعاها، نیازها و رشد معنوی را بصورت کامل منعکس می کند.
از سوی دیگر این دعاها بر آثار شاعران و نویسندگان عارف مسلک مانند خواجه عبدالله انصاری، سنایی، عطار، مولوی و دیگران تأثیر عمیق داشته اند. در اشعار و متون عرفانی این بزرگان، می توان ردپای مضامین، اندیشه ها و سوز و گداز دعاهای معصومین را مشاهده کرد.
نمونه هایی از ادبیات عارفانه در دعاها
در دعای کمیل، امیرالمؤمنین (ع) با زبانی سرشار از عاطفه و نیاز به درگاه الهی می گوید: «گیرم ای معبود و آقا و مولا و پروردگارم من بر عذاب تو صبر کنم، اما چه طور بر دوری از تو طاقت آورم…» این بیان، اوج فقر و نیاز عاشقانه به خدا را نشان میدهد که در ادبیات عرفانی نیز بازتاب یافته است.
دعای عرفه امام حسین مقابل السلام نیز یکی از برجسته ترین متون عرفانی و معنوی در فرهنگ اسلامی است که مضامین عمیق عرفانی، اخلاقی و عقیدتی را در خود جای داده است. این دعا در روز عرفه در صحرای عرفات توسط امام حسین (ع) قرائت شده و به عنوان نمادی از راز و نیاز عاشقانه و شناخت حق تعالی شناخته می شود.
در توضیح معنای عرفه آورده شده است: «عَرَفَه کلمه ای عربی از ماده «ع ر ف» است. این ماده به مفهوم ادراک، فهم و شناختن چیزی همراه با تفکر و تدبر در آثار آنست. نام عرفه، از سرزمین عرفات (جایی در مکه که باید در این تاریخ در آن وقوف کرد) گرفته شده و گفته اند عرفات را از آن رو عرفات خوانده اند که زمینی مشخص و شناخته شده در بین کوه ها است.» اگر روایت بازشناختن آدم و حوا در این سرزمین بعد از هبوط از بهشت را کنار بگذاریم، نزدیکی و هم خانوادگی این واژه با عرفان و عارف و معرفت که در ادبیات ما نیز پر کاربرد هستند گویای دایره وسیع معنایی است.
مضامین دعای عرفه
امام حسین (ع) در این دعا با بیان صفات خداوند، تجدید عهد و پیمان با پروردگار، و تاکید بر شناخت پیامبران و ارتباط با آنان، به عمق خداشناسی می پردازد. این دعا شامل تأمل در آفاق جهان و راز آفرینش است و انسان را به خودشناسی و درک جایگاه خویش در مقابل عظمت الهی فرا می خواند. در متن دعا، امام حسین (ع) به شمارش نعمت های خداوند می پردازد و با اعتراف به بی کرانی آنها، انسان را به شکرگزاری و تواضع دعوت می کند.
از دیگر مضامین مهم دعا، اظهار فقر و نیاز به درگاه خدا، درخواست عفو و توفیق برای اعمال خیر است که بیان کننده حالت توبه و انابه عارفانه است. همین طور امام در دعا از خداوند اخلاص در عمل طلب می کند که به عنوان «سرّی از اسرار الهی» شناخته شده و نشان دهنده اهمیت خلوص نیت در راه عرفان است. درخواست یقین در دل و تقویت ایمان از دیگر مضامین مهمست که در دعا به آن توجه ویژه شده و به عنوان بهترین نعمتی که انسان می تواند داشته باشد معرفی شده است. دعای عرفه جلوه ای از عشق و شور و سوز عارفانه امام حسین (ع) است که با زبان دل و با حال خشوع و تواضع به درگاه خداوند عرضه می شود. این دعا به صورتی دانشگاه تربیتی برای انسان است که در آن مفاهیمی چون بندگی، ایثار، شجاعت، تواضع و اخلاص موج می زند و انسان را برای رسیدن به کمالات اخلاقی و معنوی آماده می کند.
از سوی دیگر این دعا به تسبیح و حمد خداوند توسط کل هستی اشاره دارد و نقش پیامبر در هدایت انسان ها را یادآوری می کند. و در ادامه امام حسین (ع) در این دعا از خداوند بهترین خواسته ها را طلب می کند و برای بسط علم، رأفت و رحمت الهی دعا می نماید. این مضامین نشان دهنده عمق عرفانی، معنوی و اخلاقی دعای عرفه است که نه فقط بیان کننده ارتباط عاشقانه و خالصانه امام حسین (ع) با خداوند است، بلکه الگویی برای سیر و سلوک معنوی و تربیت اخلاقی و عرفانی مسلمانان به شمار می آید.
دعاهای معصومین (علیهم السلام) در تربیت اخلاقی و اجتماعی مسلمانان نقشی بسیار گسترده و چندبعدی دارد و از دیدگاه قرآن و کلام دوده به عنوان یکی از مهم ترین ابزارهای تربیتی شناخته می شود که انسان را در راه کمال معنوی، اخلاقی و اجتماعی هدایت می کند.
نقش دعاهای معصومین در تربیت اخلاقی فردی
دعاهای معصومین انسان را به خلوص نیت، توجه کامل به خدا و دوری از رذائل اخلاقی فرا می خواند و به صفات پسندیده الهی آراسته می سازد. در این دعاها، مؤمن بجای تمرکز بر خواسته های مادی، به اصلاح درونی و رشد معنوی توجه می کند. دعا سبب تقویت ایمان و توکل به خداوند می شود و انسان را از یأس و ناامیدی دور می سازد. موجب می شود فرد در برخورد با مشکلات اخلاقی و رفتاری، استقامت و صبر به خرج دهد و به کوشش برای اصلاح خود ادامه دهد. دعاهای معصومین با ابراز محبت و عشق به خدا، پیامبر و اهل بیت، زمینه ساز رشد عاطفی و معنوی فرد می شود و او را به سوی توبه، بازگشت به خدا و خیرخواهی نسبت به خود و دیگران سوق می دهد.
نقش دعاهای معصومین در تربیت اجتماعی
در دعاهای معصومین تاکید شده است که برای تسریع در اجابت دعا، باید دعای دیگران را بر حاجت خود مقدم داشت و به دعاهای جمعی و گروهی اهتمام ورزید. این رویکرد، حس مسئولیت اجتماعی و همبستگی میان مسلمانان را تقویت می کند. دعا به عنوان یک عبادت جمعی، موجب انسجام اجتماعی و تقویت پیوندهای انسانی می شود و فرد را به رعایت حقوق دیگران و مشارکت در امور اجتماعی و دینی تشویق می کند. دعاهای معصومین حاوی آموزه هایی درباره ی عدالت، احکام، حقوق، و مسئولیت های اجتماعی است که به رشد فرد در جامعه و ایجاد نظم اخلاقی و اجتماعی کمک می نماید.
آثار کلی تربیتی دعاهای معصومین
دعاهای معصومین انسان را به شناخت خداشناسی، ولایت، معاد، نبوت، امامت و عدالت الهی رهنمون می سازد و در عرصه شناختی، عاطفی و رفتاری تربیت می کند. این دعاها موجب ایجاد آرامش روانی، تقویت اراده، افزایش عزت نفس و امیدواری می شوند که همه این ها زمینه ساز رشد اخلاقی و اجتماعی فرد است. همین طور دعا به عنوان راهی برای پیشگیری و درمان بیماریهای جسمی و روانی شناخته شده و به سلامت کلی انسان کمک می نماید که این امر نیز در تربیت اجتماعی و اخلاقی مؤثر است.
ادبیات عارفانه دعاهای معصومین تلفیقی از فصاحت و بلاغت بی نظیر، عمق عرفانی و سوز و گداز عاشقانه است که در تربیت معنوی، اخلاقی و معرفتی انسان ها نقش بی بدیلی دارد و بر متون عرفانی فارسی و ادبیات معنوی اسلامی بسیار اثرگذار بوده است. همین طور دعاهای معصومین علاوه بر نقش عبادی، به عنوان ابزار تربیتی مؤثر در رشد اخلاقی فرد و تقویت پیوندهای اجتماعی مسلمانان برای زمینه سازی جامعه ای با اخلاق الهی و همبستگی اجتماعی تأثیر دارند، همانطور که بر دل آن زن عرب نشست و جانش را سیراب کرد.
کوتاه سخن این که ما نسبتی داریم با زمان ها و با مکان ها، و رشد و فیضی است در یادآوری و بازخوانی و جمع خوانی آن چه در زمانی خاص و مکانی خاص، بر لب مردی بزرگ از خاندانی آسمانی جاری شد که تا امروز می تواند جان ما را با شناخت و آگاهی و شُکر سیراب کند.
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب