شعر عاشورایی، ۲۰
حسن کاشی، شاعری که بر محتشم اثر گذاشت نخستین پادشاه مغول که شیعه شد
جاویدانی: محمد مرادی در یادداشت هایی به بررسی شعر عاشورایی پرداخته است، این شعر را از آغازین قدم های شعر فارسی پیگیری کرده و در بیستمین و آخرین قسمت آن، به حسن کاشی و آثار عاشورایی او پرداخته است.
به گزارش جاویدانی به نقل از مهر، محمد مرادی شاعر، منتقد ادبی و استاد دانشگاه در سلسله یادداشت هایی به بررسی «شعر عاشورایی» پرداخته و اینگونه شعر را از آغازین قدم های شعر فارسی پیگیری کرده است.
دقیق شدن در لحظات و دقایق و ظرایف شعر عاشورایی، از خاصیت های یادداشت های مرادی است که خواندن آنرا برای علاقمندان به ادبیات و شعر عاشورایی مغتنم می کند. مرادی در فصل اول این یادداشت ها که در محرم و صفر امسال، مصادف با تابستان سال ۱۴۰۴ نوشته شد، شعر عاشورایی را از آغازین قدم های خود تا قرن هشتم پیگیری کرده است. امیدواریم در فصل دوم این سلسله یادداشت ها، در محرم سال ۱۴۰۵، این جریان شریف و نورانی در تاریخ ادب فارسی را پیگیری کرده و شعر عاشورایی را قدم به قدم تا شعر معاصر دنبال نماییم.
مرادی در بیستمین و آخرین قسمت از فصل اول این یادداشت ها، به شعر «حسن کاشی» شاعر شاخص شیعی در قرن هشتم و آثار عاشورایی او پرداخته است.
در ادامه قسمت بیستم «شعر عاشورایی» را می خوانید:
در نیمه دوم سده هفتم و شروع سده هشتم، مجموعه عواملی سبب شد، رواج مفاهیم شیعی و ستایش بزرگان شیعه در ادبیات فارسی شتاب گیرد. سقوط بغداد با هجوم هلاکو (سال ۶۵۶) سرآغاز تغییراتی جدی در فلات ایران بود، هرچند تلاش دانشمندان و بزرگانی چون خواجه نصیرالدین توسی (ف.۶۷۲) و علامه حلّی (ف. ۷۲۶) در ترویج مذهب تشیع و مبانی آن، باید بالاتر از آن مؤثر بوده باشد. توجه به شعائر شیعیان در این زمان به اندازه ای بود که غاران سلطان مغول (۶۹۴ تا ۷۰۳) به زیارت امام رضا (ع) و دیگر محلهای مهم شیعی رفت و بعد از او سلطان محمد خدابنده (۷۰۳ تا ۷۱۶) مذهب تشیع پذیرفت و سکه به نام علی (ع) زد.
در این زمان، ستایش بزرگان شیعی چه در بین شافعیان و اهل سنت دوازده امامی و چه در آثار شیعیان نزاری و اثناعشری و …، فراگیری داشته؛ هرچند شاخص ترین و تاثیرگذارترین شاعر در این عرصه، حسن کاشی است که به روایت تذکره ها و قرائن دیوان، زادگاهش آمل بوده و نسبش به کاشان می رسیده و اوج شهرتش در زمان سلطان محمدخدابنده (اولجایتو) و تا سال ۷۳۸ در قید حیات بوده است.(ر. ک. مقدمه ی دیوان. ص ۲۱ تا ۲۳)
اغلب اشعار دیوان حسن کاشی ستایش امام علی (ع) است که عمدتا در چارچوب قصیده و بعد از آن چند ترجیع و ترکیب مشهور و مسمطات سروده شده است و آثارش در زمانش، آن قدر در زبان فارسی شهرت داشته که مناقبیان آنها را می خوانده اند و به زودی در سرتاسر ایران فراگیری یافته و شهرتش به هند رسیده، آنگونه که در سفینه ظرایف سیف جام هروی (نوشته حدود ۸۰۳)، اشعار او نقل شده است.
اشعار و ابیات عاشورایی حسن کاشی نیز در ادبیات عاشورایی مقبول بوده؛ چنانکه در روضه الشهدای ملاحسین واعظ کاشفی (۹۱۰) نشان آنرا میتوان دید و بر اشعار اغلب شاعران شاخص مذهبی سده های هشتم تا دهم چون لطف الله نیشابوری و کمال غیاث و بابافغانی و اهلی و وحشی و محتشم، تأثیر گذاشته است.
در دیوان حسن، بارها به مضمون شهادت امام حسین (ع) اشاره شده است:
کربلای من شد آمل زآنکه نان من در آن
تنگ تر زآبی ست کآن با آل حیدر کرده اند (دیوان، ص ۲۴)
ز منظوران بازار شهادت
کسی همچون شهید کربلا نیست (همان، ص ۶۸)
او غریبی امام رضا (ع) را چون جدش سیدالشهدا (ع) دانسته (همان، ص ۵۹) و بارها به نام شهید تشنه لب و شهید کربلا اشاره نموده است. (همان، ص ۱۳۷ و ۱۵۰)
حسن همین طور در خیلی از قصائد علوی (ع) خود، چون دیگر مناقبیان، بعد از امام اول (ع)، یازده فرزنده ایشان همچون حسین (ع) را نیز ستوده است:
سر بر ندارم از قدم بندگیّ او
پس اعتصام خویش سوی کربلا کنم
وی کربلا! مقام بلا بوده ای و رنج
کز تو مدام محنت و رنج و بلا کنم
زآن ها که با حسین علی کردی ای فلک!
هر ساعت از ملالت آن صدجفا کنم (دیوان، ص ۱۳۰)
چنانکه در این ابیات دیده می شود، شکایت از فلک در جایگاه یکی از مضامین ادب عاشورایی به وضوح در اشعار کاشی نمود دارد. وی در ابیات زیر نیز به داستان کربلا گریز زده است:
روز وغا چون باب خود، کوشیده تنها با دوصد
چون شیر با یک دشت دد، در زمینه ی کرب وبلا
با آن جهاد مرضیه، دیده میان بادیه
چون زآن سگانِ هاویه، بیداد دیوان هوا (همان، ص ۵۶)
مشهورترین اثر عاشورایی حسن کاشی، قصیده ای ۲۸ بیتی با باخبر زیر است که ابیات آن از نظر وزن و مضمون و قافیه و ردیف، بطور قطع بر بند نخست ترکیب بند شاعر همشهری اش محتشم کاشانی، تأثیر نهاده است:
ای دل! کنون که عاشر ماه محرم است
شادی مکن که نوبت شادی ت در غم است
بر آل مصطفی به ارادت بنال زار
گر در سحاب دیده ی تو قطره ای نم است
قربت ز گریه جوی که ریش گناه را
پیش خدای، گریه ی امروز مرهم است (دیوان، ص ۷۴)
او کعبه را عزادار امام حسین (ع) می داند و گردون را سیاه پوش آن حضرت وصف کرده است:
از ناودان دیده ی کعبه درین عزا
بر روی خاک مکّه همه آب زمزم است...
گردون کبودجامه شد و مَه سیاه پوش
یعنی که روز مقتل خورشید اعظم است (همان)
حسن کاشی تمام ارکان و عناصر زمینی و سماوی را دعوت می کند که به سوگواری بر حسین (ع) بپردازند و سپس، با مضامینی که تکرار مبسوط آنرا در شعر محتشم هم میتوان دید با جبرئیل و رسول (ص) و خاندان (ع) سخن می گوید:
ای روحِ قدس! بر سر خاک رسول شو
آن کز شرف خلاصه ی اولاد آدم است...
دریاب گو حسین علی را که این زمان
چون مرغ نیم بسمل، موقوف یک دم است...
اندر حریم فاطمه آواز دِه بگوی
کاین آستان فضل به نامت معلَّم است
فرزند نازنین تو در دشت کربلا
مظلوم و زار و بی کس و بی یار و همدم است (همان، ص ۷۵)
*
پیش از این، نوزده قسمت از این یادداشت ها با عناوین زیر انتشار یافته است:
* «لالایی های حضرت زهرا (ع) شروع شعر عاشورایی است؛ رخت عزا بر تن شعر فارسی»
* «اولین شعر عاشورایی در ادبیات فارسی سروده کیست؟»
* «دوره غزنوی و افول شعر عاشورایی؛ تنها یک بیت در دیوان شعرای زمان»
* «نقش شعرهای کوتاه در انتقال فرهنگ عاشورا؛ باباطاهر عریان شیعه است؟»
* «ناصرخسرو سیدالشهدا» را چطور نام می برد؛ اندوه همیشگی از شهادت امام»
* «اشاره به عاشورا در شعر درباری و مدحی؛ قطران تبریزی درباره ی عطش چه گفت؟»
* «افزایش ارجاع به عاشورا در قرن ششم؛ داستان کربلا در شعر دربار غزنوی»
* «اولین حضور حضرت عباس (ع) در ادب فارسی؛ «علی نامه» اولین حماسه شیعی»
* «سنایی دومین شاعر عاشورایی تاریخ؛ نفرین خاندان ابوسفیان در شعر فارسی»
* «کامل ترین گنجینه شعر عاشورایی تا شروع قرن ۶؛ اشعار سنایی و زیارت ناحیه»
* «ادبیات عاشورایی از چین تا شرق اروپا؛ قرن ششم و اولین مدح های غلوآمیز»
* «نقش شهر «ری» در رشد شعر عاشورایی؛ نخستین مقتل نویس عاشورایی کیست؟»
* «شاعری که بر محتشم کاشانی اثر گذاشت؛ شاعر شاخص شعر شیعه در «ری» کیست؟»
* «مشهورترین شاعر قرن ۷ درباره ی محرم چه گفت؟؛ شروع استقلال شعر عاشورایی»
* «عطار نیشابوری چه توصیفی از امام حسین (ع) دارد؟؛ اولین رباعی عاشورایی»
* «سوگند به شهیدان کربلا و کمرنگ شدن استفاده از «شبّیر» در شعر فارسی»
* «شاخص ترین اثر عاشورایی مولوی چیست؟؛ سیمای شهیدان در مثنوی و کلیات شمس»
* «جلوه هایی تازه از عاشورا در شعر مولوی؛ سوگواری اهل حلب بر سیدالشهدا (ع)»
* «شاعر شاخص عاشورایی اوایل قرن هشتم کیست؟؛ اشک بر حسین (ع) در شعر شاعر» به طور خلاصه، در دیوان حسن، بارها به مضمون شهادت امام حسین (ع) اشاره شده است: کربلای من شد آمل زآنکه نان من در آن تنگ تر زآبی ست کآن با آل حیدر کرده اند (دیوان، ص ۲۴) ز منظوران بازار شهادت کسی همچون شهید کربلا نیست (همان، ص ۶۸) او غریبی امام رضا (ع) را چون جدش سیدالشهدا (ع) دانسته (همان، ص ۵۹) و بارها به نام شهید تشنه لب و شهید کربلا اشاره نموده است. وی در ابیات زیر هم به داستان کربلا گریز زده است: روز وغا چون باب خود، کوشیده تنها با دوصد چون شیر با یک دشت دد، در حوزه ی کرب وبلا با آن جهاد مرضیه، دیده میان بادیه چون زآن سگانِ هاویه، بیداد دیوان هوا (همان، ص ۵۶) مشهورترین اثر عاشورایی حسن کاشی، قصیده ای ۲۸ بیتی با آگاه زیر است که ابیات آن از نظر وزن و مضمون و قافیه و ردیف، قطعا بر بند نخست ترکیب بند شاعر همشهری اش محتشم کاشانی، تاثیر نهاده است: ای دل! کنون که عاشر ماه محرم است شادی مکن که نوبت شادی ت در غم است بر آل مصطفی به ارادت بنال زار گر در سحاب دیده ی تو قطره ای نم است قربت ز گریه جوی که ریش گناه را پیش خدای، گریه ی امروز مرهم است (دیوان، ص ۷۴) او کعبه را عزادار امام حسین (ع) می داند و گردون را سیاه پوش آن حضرت وصف کرده است: از ناودان دیده ی کعبه درین عزا بر روی خاک مکّه همه آب زمزم است...
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب