نقد كتاب
گیل مانا روایتی كه از حالت عینی به حالت ذهنی و انتزاعی می رود
از خصوصیات نثر گیل مانا، پرهیز و یا اهتمام نگارنده در پرهیز از افتادن در دام تکلف، تصنع و اجتناب از بازآفرینی متن است. نگارنده تلاش داشته که متن را از دل مصاحبه راوی، استخراج کند.
خبرگزاری مهر- گروه فرهنگ؛ محمدتقی عزیزیان شاعر و نویسنده نقدی بر کتاب «گیل مانا» به نگارش درآورده است که متن آن در ادامه می آید:
گیل مانا، عنوانی کتابی است که در گونه ی خاطرات و در نوع دیگرنوشت به تألیف درآمده است. این کتاب روایت سردار محمدعلی حق بین است از دوران دفاع مقدس که به قلم دکتر سیده نساء هاشمیان سیگارودی و با حمایت مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، به نظارت معصومه رامهرمزی، توسط نشر مرزوبوم، در شمارگان ۱۰۰۰ نسخه و در قطع رقعی انتشار یافته است.
عنوان کتاب از کلمات بومی زادگاه راوی و مؤلف گزینش شده است. نامی که ابعاد مختلفی دارد. قسمت اول عنوان (گیل) معرف فضای اقلیمی، زادگاه و زیست بوم راوی و مؤلف است. بخش دوم نام (مانا) حامل پیام مقاومت و تداوم ایثار است. مخاطب با شنیدن عنوان کتاب، به سراغ متن می رود، انتظار دارد ابتدا با فضای زندگی، نحوه ی تولد، نام گذاری، اعتقادات، اسامی، اعلام و … به عبارتی با دنیای خصوصی راوی آشنا شود. سپس مقاومت را در کنش ها و رفتارهای شخصیت اصلی کتاب دریابد که این اتفاق هم می افتد.
معرفی راوی
محمدعلی حق بین طعم خاکریزهای روز گذشته را چشیده. خبر از حال وروز کربلاها و والفجرها دارد؛ بعلاوه بر بلندی های سوریه و نبل الزهرا جولان داده. سردار دل ها حاج قاسم سلیمانی، بعد از فتح نبل الزهرا و آزادسازی شمار پنجاه وپنج هزار از شیعیان در نبردی به فرماندهی محمدعلی حق بین، بر دستان او بوسه زده. کار او را «فتح خیبر» نامیده؛ بااینکه راوی در گیل مانا تنها به روایت دوران دفاع مقدس پرداخته است؛ اما فاتح خیبر بودن راوی، مخاطبان را بر خاطرات دفاع از حرم ایشان، تشنه تر نگه می دارد.
معرفی مؤلف
انتخاب هوشمندانه مؤلف، سیطره اشرافی که بر مباحث زیست بومی و فضای زندگی راوی دارند، از نکاتی است که می تواند زمینه ی موفقیت کتاب را فراهم آورد. سیده نساء هاشمیان سیگارودی، اهل سیگارود لنگرود گیلان است و به عبارتی همشهری و هم اقلیم راوی شمرده می شود. نسبت سببی با راوی دارد. از خانواده های معظم شهداست و گیل مانا بعد از «منتظر یوسف باش»، «حسن تی شیء» و «فرماندهی آسمانی» چهارمین اثر مؤلف است. در این نوشتار اهتمام کرده ایم گوشه هایی از متن کتاب گیل مانا را در حوزه‌ی زبان و روایت به نقد بنشینیم.
شروع خوب / روایت پویا و ایستا
در فصل اول سیطره‌ی نگارنده در بخش پژوهش موجب می شود راوی خیلی از صحنه ها را با حرکت، صدا، طعم و رنگ تداعی کند و بر زبان بیاورد. اینجاست که روایت پویا شکل می گیرد:
«در شب های طوفانی زمستان، صدای امواج دریا از چند فرسخی به گوشم می رسید. در زمستان ها با صدای امواج دریا و در شب های بهاری با صدای انواع حشرات و واق واق سگ های محله و آواز قورباغه های شالیزارهای اطراف خانه می خوابیدیم.»(۱۱)
خواب شروع روایت است، این شروع هنری است برای کتاب. ما معمولاً قصه و خواب را دو جز لاینفک می دانیم. از دیرباز ما با قصه های مادربزرگ ها و لالایی خواندن مادرهایمان پلک هایمان را بر هم گذاشته ایم. گیل مانا هم با خواب و روایت آغاز می شود. آن هم خوابی زمستانی در ساحل دریا که صدای امواج و واق واق سگ و آواز قورباغه های شالیزار آنرا زیباتر می کند.
بعدازاین روایت خواب و زمستان، شروع کتاب و پیوند مخاطب و متن با روز شدن و تحرک و فضای دل انگیز زندگی در شالیزار و دکان و … از سر گرفته می شود:
«کم کم فروشندگی را از پدرم یاد گرفتم و قیمت اجناس دستم آمد. بعد از مدت کوتاهی کلیددار مغازه‌ی بووا شدم. حساب وکتاب مغازه دست خودم بود.»(۲۰)
این تصاویر یکدست، زیبا و پویا، تا اختتام فصل کودکی راوی ادامه دارند؛ پس ازآن که نگارنده به کوشش برای سروسامان دادن به لحن و زبان روایت، برمی آید؛ ناچار با تعدد سوالات به دنبال راهی برای نجات متن و نثر از رسمیت می گردد. در اینجا بعد از گردآوری اطلاعات، در مرحله‌ی تدوین با چیدمان پاسخ ها و جابه جایی موتیف ها و عبارات، روایت ایستا شکل می گیرد:
«…با تویوتا به مقر ننه شور رفتم. نیروهای سالم که جراحتشان کم بود و درصد شیمیایی پایینی داشتند، با مینی بوس به آنجا آمدند… گردان به عزا خانه ای تبدیل شد.»(۳۸۷)
جملات اول، ماشین تویوتا و تعدادی رزمنده‌ی شیمیایی را تصویر می کند. در ادامه عبارت: «گردان به عزا خانه ای تبدیل شد»، کار ارتباط گیری مخاطب را با متن سخت می کند؛ عبارت برای کسی آشناست که عزاداری کرده باشد و عزا خانه را دیده باشد؛ اما برای مخاطبی که میانه ای با عزا نداشته و یا شناختی از شکل و شیوه‌ی عزاداری در جبهه ندارد، عبارتی گنگ می خواند که تصویری مبهم را به او نشان میدهد. ازاین دست عبارات در قسمت دوم؛ یعنی در بخش رزمی راوی بیشتر مشاهده می شود.
زبان مادری و زبان رسمی
از خصوصیات نثر گیل مانا، پرهیز و یا اهتمام نگارنده در پرهیز از افتادن در دام تکلف، تصنع و اجتناب از بازآفرینی متن است. نگارنده تلاش داشته که متن را از دل مصاحبه راوی، استخراج کند. اینگونه هم به مخاطب احترام می گذارد و هم به تاریخ امانت دار است؛ اما گاه گونه ی روایت راوی و استفاده او از کلمات رسمی، اداری و ادبیات نظامی، مؤلف را ناامید می کند.
«با حیوانات خانگی همزیستی مسالمت آمیز داشتیم» (ص ۱۳)
«تلار زمستان ها، کاربرد چندانی نداشت» (ص ۱۵)
«بووا سالانه مقدار زیادی ابریشم تولید می کرد» (ص ۱۵)
«در این زمان نوزاد کرم ابریشم، نیاز به برگ توت چندانی نداشت، فقط به مراقبت ویژه احتیاج داشت.» (ص ۱۶)
«گوشت گنجشک چندان نبود.» (ص ۱۷)
«برادر بزرگم، کمی که بزرگ تر شد، به اتفاق حسین علی مسئولیت شکار را بر عهده می گرفت.» (ص ۱۹)
«همزیستی مسالمت آمیز، کاربرد چندانی، مقدار زیادی، مراقبت ویژه، مسئولیت شکار را بر عهده»
نگارنده در همین ابتدای کتاب، با این حجم از کلمات اداری مواجه می شود و این یعنی راوی با سواد امروز و معلومات نظامی و اداری دارد خاطرات کودکی و نوجوانی را روایت می کند، همین رویکرد، عدم تناسبی را ایجاد می کند، مخاطب در فضایی قرار می گیرد که هم وفادار بودن نگارنده را به متن درمی یابد و هم نمی تواند بپذیرد که راوی با زبان بزرگسال دوران کودکی خودرا بیان کرده باشد.
مکانیزم و مدیریتی که نگارنده در مواجهه با این مشکل، به کار می بندد این است که در پاره ای از موارد، با یادآوری خاطرات کودکی، ترسیم و تصویر کردن خاصیت و مختصات محل زندگی او، اهتمام دارد متن را از ورطه ی رسمی و اداری و خشک گویی نجات بخشد و به صورتی نثر را صمیمی، دوستانه و منعطف تر نشان بدهد.
نگارنده، در گیل مانا با دو فضا سروکار دارد. یکی فضای بیرون از جبهه و دیگری فضای جبهه. آنجا که بیرون از جبهه و جنگ را روایت می کند، مؤلف در کنار راوی پابه پا پیش رفته و متن می رود با حساسیت و مدیریت، رنگ و بوی زندگی یک فرد شمالی را به خود بگیرد و طعم، سروصدا، رطوبت هوا، لهجه، کلمات و … همه به جا و مناسب ادا شود.
ترفند دیگری که مؤلف به کار می بندد این است که مصاحبه را به زبان بومی انجام دهد. زبان مادری بمراتب بااحساس تر از زبان معیار است و خیلی از عواطف در بستر زبان مادری با رعایت اقتصاد کلمات به آسانی بیان می شوند. مؤلف در تألیف کتاب که زبان معیار را برمی گزیند، از کلمات بومی در هم نشینی واژگان رسمی و اداری، بهره می گیرد؛ اما وفور کلمات رسمی جز فرصتی اندک، مجالی به واژگان بومی نمی دهد و کلمات: تلار، بووا، اجی و … زورشان به فضای رسمی روایت نمی رسد.
کلی گویی و تجزیه وتحلیل
در قسمت دیگر و در جایی که راوی جبهه را روایت می کند، گاه از خاطرات فاصله می گیرد و تحلیل و تجزیه و کلی گویی وارد کار می شود:
«عملیات کردستان، سختی های خاص خودش را داشت، چون در آنجا فقط جنگ یدی نبود؛ جنگ فرماندهان بود، جنگ مغزها و تدبیر بود.»(۱۱۱)
«عملیات کردستان»: منظور راوی از به کار بردن این عبارت، عملیات هایی است که در مناطق کردنشین و یا کردستان انجام داده است.
در ادامه، آوردن ترکیبات «جنگ مغزها»، «جنگ تدبیر»، روایت را از حالت عینی به حالت ذهنی و انتزاعی سوق می دهد؛ مخاطب با این سوال مواجه می شود که جنگ تدبیر، چگونه جنگی است؟ جنگ مغزها به چه معناست؟ و هزاران خوشه ی معنایی و مفاهیم مختلف به ذهن او می رسد.
و همین طور در:
«نیروهای عراق ارتفاعات گوره شیر و سرمرگان را از قبل خالی کرده بودند و به دست نیروهای دمکرات داده بودند. آنها هم حضور دائمی نداشتند، فقط کمین یا ضربه می زدند و سمت خاک عراق می گریختند. حجم نیروهای ما بالا بود. از چند محور به مرز زده بودیم. بنا بر این دشمن عقب نشینی کرد.» (ص ۱۲۷)
و یا:
«عراقی ها مقاومت سختی کردند. هرچند تعداد شهدا زیاد بود؛ اما توانستیم ارتفاع سربوله را از عراقی ها بگیریم. مقاومت تا فردای آن روز ادامه داشت. عراقی ها پاتک سختی زدند؛ اما موفق به بازپس گیری ارتفاع نشدند.»(۱۴۴)
و ازاین دست:
«بعد از تصرف شهر ماؤوت عراق به مرخصی طولانی مدت رفتیم. پس از مرخصی به سنندج برگشتیم و گردان را سازمان دهی کردیم. پس از آزادسازی ماؤوت سردار علی عبدالهی بعنوان فرماندهی لشکر ۱۶ پیاده‌ی قدس معرفی گردید.»(۲۹۸)
در اینگونه روایات، رنگ، طعم و بوها گم می شود. زمان گرفتار پرش می شود. کلی گویی جای جزیی گویی را می گیرد و کلمات ابهام آمیز وارد متن می شوند: مرخصی طولانی مدت، سازمان دهی، آزادسازی، مقاومت سخت، پاتک سختی، چندمحو ر، حجم بالا، سمت خاک عراق.
در اینجا مکانیزم نگارنده؛ به دلایلی نظیر عدم تجربه میدانی و… جواب نمی دهد و راوی بازهم او را در ورطه ی ابهام و کلی گویی گرفتار می کند؛ اما سماجت و تلاش وی در مصاحبه و تعدد سوالات گاهی، پاره ای از کاستی ها را جبران می کند:
«شهدا از شهرهای مختلف ایران بودند. با همان لباس رزمی کُردی. آنها را داخل پلاستیک پیچیده بودند. شهدا را از کنار چشمه، به بالای ارتفاع، کنار جاده‌ی مالرو آورده بودند.» (۱۲۶)
این بند بی گمان به دنبال پرسیدن سوالات فراوانی تألیف شده است.
و همین طور این عبارات:
«بالگرد، جنگی نبود. چون به شکل پلنگی بود و هیچ موشکی هم به آن وصل نبود. … همه‌ی ما سرها را به طرف بالگرد بلند کردیم. همگی نگاه می کردیم چه می کند. بالگرد هرلحظه به ما نزدیک تر می شد.»(۱۴۱)
نکات دستوری و دیالوگ ها
در اختتام به ذکر نکاتی در حوزه‌ی دستور زبان و نحوه‌ی نگارش دیالوگ های گیل مانا می پردازیم. زبان و لحن گیل مانا از حیث سیاق و گونه، در اکثریت متن یکدست بود؛ جز در پاره ای از موارد که شاید مؤلف به گمان این که ویراستار کنترل می کند، چندان دقت نکرده بود و یا این که ویراستار به اعتبار این که مؤلف تعمدی نوشته، دست به متن و نثر نزده بود. یکی از این موارد قابل تأمل، رسم الخط دیالوگ نویسی در کتاب گیل مانا بود.
انتخاب لحن دیالوگ این که رسمی و معیار باشد و یا محاوره، به سلیقه‌ی نگارنده است و او مختار است که یکی از این شیوه ها را برگزیند؛ اما بعد از انتخاب نوع شخصی از این دو شیوه، باید به آن وفادار باشد. در کتاب گیل مانا به گواهی اغلب دیالوگ ها، زبان محاوره مدنظر نگارنده بوده است؛ اما گاهی از این مسیر، منحرف می شود و زبانی دوگانه در یک گفت و گو بروز پیدا می کند:
«یکی از بچه های ساری آمد و اظهار داشت: «بچه ها روز گذشته آهنگران اومد توی تیپ ما و خوند. بچه ها کلی روحیه گرفتن.» وسط حرفش پریدم و گفتم: «آهنگران تو جبهه می خوان چی کار کنند؟» پیش از این که جوابی بشنوم با خودم فکر کردم: «حتماً گروهی هستن که کارشون آهنگریه.» باردیگر پرسیدم: «آهنگران چه گروهی اند؟»
جمله‌ی «آهنگران چه گروهی اند؟» یک جمله‌ی کاملاً رسمی است که در کنار جملات محاوره در ضمن یک گفتگوی طنازانه آمده است و یکدستی زبان کتاب را بر هم زده است؛ همین طور استفاده از افعالی نظیر: کنند که به شکل معیار نوشته شده و می بایست، کنن می نوشت مانند هستن که در جمله‌ی پیش از آن آورده بود.
گم شدن مرجع ضمیر
تتابع جملات و قرار گرفتن فعل ها در کنار هم، از دیگر نکاتی است که در متن کتاب گیل مانا دیده می شد. بهتر است در ویراست بعدی، این نکات هم اصلاح شوند. یکی از نکات آزاردهنده که در بعضی از جملات و روایت ها، وجود داشت، گم شدن مرجع ضمیر بود:
«سپاه دانشی ها بعد از ورودشان به ده، در خانه‌ی ما ساکن می شدند. وقتی صحبت هایشان به حکومت و شاه می رسید، آهسته حرف می زدند. می گفتند: «دیوار موش داره، موشم گوش داره!» مدلول حرفشان را نمی فهمیدم… مقابل شاه و جنایات ساواک حرف های زیادی می زدند. از بس از زبان آن ها در مورد ساواکی ها حرف های بد شنیده بودم، ناخودآگاه از آن ها می ترسیدم.
در این عبارت مرجع ضمیر آنها در استعمال دوم، مشخص نیست. مخاطب از این جمله نمی تواند درک کند که راوی از سپاه دانشی ها ترسیده یا از ساواکی ها؟ یا بهتر است بگوییم ساختار جمله در انتقال پیام نارساست. در نهایت، ما با زمینه ای که از ساواکی ها در ذهنمان داریم می توانیم پی ببریم به مفهوم موردنظر نگارنده؛ نه با خواندن جملات.
وفور جملات موازی در متن
یکی از نکاتی که در بیشتر کتاب های خاطرات به چشم می آید و آزاردهنده است، وفور جملات موازی است. گاهی یک پاراگراف از یک کتاب خاطره را می توان در دو جمله، خلاصه کرد. گیل مانا نیز از این غائله مستثنی نیست.
«روح معنوی خاصی در آنجا حاکم بود، وارد محیط های معنوی جبهه شده بودم. در آنجا دیدم بعضی ها ازنظر معنوی از من جلوتر هستند… هرچه زمان می گذشت با معنویت جبهه بیشتر آشنا می شدم.»(۵۵)
که نگارنده می توانست با دخل و تصرفی در سطح ویرایش، این جملات موازی را در یکی، دو جمله خلاصه کند و سروسامان بدهد.
«تا سقز با ستون رفتیم. غروب به سقز رسیدیم.» (۱۰۷) جمله‌ی اول این معنا را به مخاطب می رساند که با ستون به سقز رسیده اند و کار تمام شده؛ اما باز هم می گوید: غروب به سقز رسیدیم.
و یا در ابتدای کتاب:
«در شب های طوفانی زمستان، صدای امواج دریا از چند فرسخی به گوشم می رسید. در زمستان ها با صدای امواج دریا … می خوابیدیم.»(۱۱)
در این بند هم، خوابیدن راوی با صدای امواج دریا در شب های زمستان، دو بار به دو گونه آمده است.
و یا در این بند:
«دشمن فشار زیادی می آورد، اما ما مقاومت می کردیم؛ مقاومتی که همه را به شگفت آورده بود. آتش دشمن بسیار شدید بود، ولی مقاومت توأم با ایمان نیروها بیشتر بود. (۳۷۰)
این جمله در بخش اول همان حرفی را می زند که در بخش دوم زده است:
بخش اول: دشمن فشار زیادی می آورد، اما ما مقاومت می کردیم؛
بخش دوم: آتش دشمن بسیار شدید بود، ولی مقاومت توأم با ایمان نیروها بیشتر بود.
آوردن بخش دوم، هم می توانست مطلب جمله اول را بیان کند و هم متن را از افتادن در دام تکرار نجات دهد.
در پایان، خداقوت و دست مریزاد می گویم به همه‌ی عزیزانی که در نشر مرزوبوم و مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس، با تلاش خود، قسمتی از تاریخ پرفرازونشیب دفاع مقدس را از زاویه ی تازه برای تشنگان معرفت، روایت و ثبت و ضبط می کنند. ذکر چند نکته را نیز ضروری می دانم:
یک: این کتاب تمام سواد نویسندگی نگارنده نیست و ممکن آثاری بسیار قویتر از گیل مانا هم داشته باشند.
دو: نظر منتقد به فراخور فرصت و مجال و از زاویه‌ی دید او بر کتاب جاری شده است و بطور قطع خیلی از زوایای کار را در این مطلب نیاورده است.
خدایا چنان کن سرانجام کار
تو خشنود باشی و ما رستگار
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب