مرور تاریخ؛
ماجرای سیاستمدار قاجار که روضه تراموا درخواست نمود
امین السلطنه در دوران ناصری و مظفری یکی از شخصیت های سیاسی بود، اما سواد درستی نداشت و نمی توانست کلمات را به درستی ادا کند. روزی او روضه تراموا خواست و همه را در حیرت فرو برد.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: بعد از سقوط اصفهان به دست لشکر افاغنه، نوعی از ملوک الطوایفی بر ایران حاکم شد و حکومت های متقارن در شیراز، خراسان و بخش های دیگر کشور بوجود آمد. این حکومت ها مدام با یکدیگر در نبرد بودند. هرچند که در دوران نادرشاه، ایران یکپارچه شد، اما این یکپارچگی نیز بر اثر لشکرکشی های مداوم نادر به اقصی نقاط کشور و جنگ ها و نبردهای متوالی به دست آمد.
پس از نادر نیز باز وضعیت به همان روال قبل از نادر برگشت و نبردهای دائمی در جریان بود تا این که آغامحمد خان توانست با یکپارچه کردن قبایل ترک، تسلط قاجاریه را بر کل ایران امکان پذیر کند. همه نبردها از لشکرکشی افاغنه تا یکپارچگی ایران به دست آغامحمد خان، یک نتیجه کلی دربر داشت و آن هم نابودی زیرساخت ها بود در زمانی که مغرب زمین قدم به قدم به پیشرفت های علمی و تحولات سیاسی شگرف نزدیک می شد.
این مدت کشاورزی و دیگر صنایع موجود و در نتیجه تجارت به شدت ضعیف شد و ضعیف شدن تولید، خراج ها را به شدت پایین آورد و عایدی حکومت از مالیات ها رو به نقصان گذاشت. در چنین شرایطی ایران به دوران حاکمیت قاجارها رسید.
همانطور که مشهور تاریخ است، در دوران فتحعلیشاه قاجار، نیروهای نظامی ایران در دو سلسله نبرد مهم از سپاه مدرن روسیه شکست خوردند. بر اثر این شکست ها عهدنامه های گلستان و ترکمانچای بر ایران تحمیل شد و ضمن از دست رفتن خیلی از سرزمین های کشور، برخی قراردادهای ننگین نیز به ناچار گریبان ملت را گرفت. همچون آنکه حق کشتیرانی در دریای خزر طیق مفاد عهدنامه به روس ها واگذار شد و همین طور آنها حق قضاوت کنسولی اتباع خود در ایران (کاپیتولاسیون) را برای خود گرفتن کردند.
پس از این شکست ها بود که شاهزاده عباس میرزا که ولیعهد هم بود و فرمانده نظامی ایران در نبرد با روس ها، متوجه شد که جهان گرفتار تحولاتی شده است و ضرورت دارد که ایرانیان با این تحولات آشنا گردند. به عبارتی این شکست ها ضرورت مدرن شدن ایران را پیش کشید. این شکست های خفت بار نشان داد که دولتمردان و حکمرانان ایران از جهان بی خبرند و با سیاست آشنایی ندارند.
نکته دیگر این است که بعد از این شکست ها بود که پای ایرانیان به جهان باز شد. آن دسته از ایرانیها که بعد از شکست ها در مرزهای دشمن باقیمانده بودند به همراه معدودی از ایرانیان داخل مرزها، توانستند دست به مسافرت بزنند و از تحولات روز جهان مطلع شوند. آشنایی ایرانیان با تحولات جهانی در عصر ناصری به اوج خود رسید و طبقه ای از روشنفکران که خیلی از آنها غرب و عثمانی را هم دیده بودند، شکل گرفت.
پس از سقوط اصفهان به دست لشکر افاغنه، نوعی از ملوک الطوایفی بر ایران حاکم شد و حکومت های متقارن در شیراز، خراسان و بخش های دیگر کشور بوجود آمد. این حکومت ها مدام با یکدیگر در نبرد بودند مسافرت های روشنفکران موجب شد تا روشنفکران ایرانی در یک همسنجی میان جامعه ایران و غرب، علت این پیشرفت غربی ها را در ایجاد «حکومت قانون» ببینند. مرحوم فریدون آدمیت اعتقاد داشت که بیداری افکار در ایران ثمره آشنایی با دانش و تمدن غربی بود و آشنایی با مدنیت مغرب از نتایج برقراری ارتباط بین ایران و اروپا. بسط سیاست ممالک اروپایی در ایران در شروع قرن نوزدهم و همجوار شدن ایران با روسیه، ایران را بنا بر ضرورت جغرافیایی در تماس دائمی با مغرب زمین قرار داد و با تکامل ارتباط های بین المللی بر دامنه این مراوده ها اضافه گردید. (رجوع کنید به فصل دوم کتاب «فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت» از انتشارات سخن، به تاریخ مهر ۱۳۴۰)
آدمیت بعد از آن به این نکته مهم اشاره می کند که قبل از هم مرز شدن ایران و روس، مدت ها بود که جامعه ایران از سیر ترقیات مادی و پیشرفت علم و حکمت اروپا غافل مانده بود و این دلیلی نداشت بجز سالهای سیاه از انتهای صفویه تا ابتدای قاجار.
* مسئله ای به نام حکومت قانون
حکومت قانونی که روشنفکران پیش کشیدند، نخست به دنبال این بود که پادشاه فقط سلطنت کند و نه حکومت. حکومت باید در دست مردم باشد. به عبارتی در ساختار جدید (یعنی در همان حکومت قانون) پادشاه دیگر ظل الله نیست که حرف و عملش قانون باشد و شاهزاده ها نیز در ظل السلطان نبودند که به پشتوانه قدرت شاه دست به هر عملی بزنند. حکومت قانون قدرت و اختیار این طیف را محدود می کرد و قانون گذاری را فقط منحصر در مجلس شورای برآمده از رأی مردم می دید و همین موجب پیشرفت کشور می شد. دلیل روشنفکران برای پیشرفت کشور در ذیل حکومت قانون، جهانگردی آنها بود. آنها کشورهای غربی را دیده بودند و پیشرفت آنها را زیر سایه حکومت قانون می دانستند.
یکی از این روشنفکران حاج سیاح محلاتی بود. او مدت ۱۸ سال به سیر آفاق و انفس پرداخت و بجز اروپا، کشور آمریکا و کشورهای شرق آسیا را هم دید. او بعد از بازگشت به کشور همچون کوشندگان راه مشروطیت شد و یکی از اعضای فعال انجمن باغ سلیمان خان میکده. این انجمن که محل گردهم آیی روشنفکران وطنپرست بود، نقش مهمی در سازماندهی جنبش بیداری ایرانیان و پیروزی انقلاب مشروطیت داشت. حاجی سیاح بعد از سیاحت خارجی به سیاحت در داخل ایران هم پرداخت و جای جای کشور را از نزدیک دید. حاصل این سیاحت ها دو کتاب سفرنامه بود: نخست «سفرنامه حاجی سیاح» که شرح سفرهای خارجی اوست و کتاب «خاطرات حاج سیاح: دوره خوف و وحشت» که شرح سفرهای داخلی اش است. وی در جای جای این خاطرات یک ترجیع بند دارد: «من مملکتی را بدبخت تر و ملتی را ذلیل تر از مملکت و ملت ایران در هیچ جا ندیدم در ممالک دیگر.» و این مضمون به طور معمول بعد از دیدن خرابی های ایران مطرح می شود.
پس از شکست های ایران از روس، شاهزاده عباس میرزا که ولیعهد هم بود و فرمانده نظامی ایران در نبرد با روس ها، متوجه شد که جهان گرفتار تحولاتی شده است و ضرورت دارد که ایرانیان با این تحولات آشنا گردند. به عبارتی این شکست ها ضرورت مدرن شدن ایران را پیش کشید حاجی سیاح در فصل کرمان این خاطرات نوشته است: «وضع کرمان را بدتر از قاین و سیستان و هرجای ایران دیدم، بااینکه تمام ایران برای کسیکه دنیا را گردش کرده خرابه ای بنظر می رسد که در هر طرف دست ظلم، جان و ناموس و عقل و هوش و مال و راحت مردم را گرفته، عفونت ظلم تمام این فضا را پر کرده و تمام این خرابی ها را به جهت نبودن قانون در این مملکت می دانم.» (رجوع کنید به «خاطرات حاج سیاح: دوره خوف و وحشت» به همت حمید سیاح، انتشارات امیرکبیر، ۱۳۴۶ ص ۱۶۳)
به باور خیلی از منابع تاریخی دوران قاجاریه، میرزا ملکم خان یکی از اولین کسانی است که ایرانیان را با حکومت قانون آشنا کرد. ناظم الاسلام کرمانی در کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» اشاره کرده که ملکم خان اولین کسی بود که بذر قانون را در ایران کاشت. (رجوع کنید به قسمت اول «تاریخ بیداری ایرانیان» به تصحیح علی اکبر سعیدی سیرجانی، انتشارات امیرکبیر) ملکم خان که مدتی را در دارالفنون نیز به تدریس پرداخته بود، بعدها در لندن با تأسیس روزنامه قانون نقش مهمی را در آشنایی ایرانیان با تحولات جهانی ایفا کرد. در راه نگارش و انتشار این روزنامه شخصیت هایی چون سیدجمال الدین اسدآبادی و میرزا آقاخان کرمانی با ملکم خان همکاری می کردند. این روزنامه بصورت مخفیانه به ایران می رسید و میان آزادی خواهان دست به دست می شد.
کلاً روشنفکران در عصر مشروطه دستاوردهای مهمی را در حوزه علم سیاست داشتند. این روشنفکران چه مذهبی و چه غیرمذهبی تحولات مهمی را عرصه علوم انسانی سبب شدند و البته کوشش های نظری و عملی آنها موجب شد تا نهضت بیداری ایرانیان به سرانجام برسد و مجلس شورای ملی بعنوان نماد حکومت مشروطه تأسیس شود. هرچند که ساختار مجلس از ساختار دول اروپایی گرفتن شده بود (و چاره ای هم از این گرفتن نبود) اما قوانین اسلام تا حدودی با آن سازگار شد. فراموش نکنیم که یکی از این روشنفکران علامه میرزای نایینی است که در جایگاه مرجعیت شیعه هم قرار داشت. ایشان با نگارش کتاب «تنبیه الامه و تنزیه المله» پشتوانه ای نظری برای جریان مشروطه و حکومت قانون پدید آورد. تا قبل از آن یکی از دلیلهای اساسی مستبدان قاجاری برای مخالفت با مشروطه، تأیید نشدن آن توسط شرع مقدس اسلام بود. مرحوم علامه نایینی با این کتاب اثبات کرد که اتفاقاً حکومت قانون و نظام مدرن پارلمانی مورد تأیید شرع مقدس اسلام است و در زمان غیبت معصوم (ع) تنها این حکومت می تواند احکام شرع را پیاده کند.
در ادامه دو روایت از دوران قاجاریه (ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه) درج می شود که نشان دهنده وضعیت آن دوره است. این روایت ها از کتاب «شرح حال رجال ایران در قرن ۱۲، ۱۳ و ۱۴» اثر مرحوم مهدی بامدادان (در ۶ مجلد که یکی از مهم ترین منابع در شناخت رجال عصر قاجاریه است و توسط انتشارات زوار منتشر شود) «یادداشت های روزانه محمد حسن خان اعتماد السلطنه» (به کوشش سیف الله وحیدنیا که توسط نشر آبی منتشر می شود) و «از ماست که بر ماست: خاطرات و مشاهدات ابوالحسن بزرگ امید» (از انتشارات دنیای کتاب» روایت می شود. این حکایت ها همین طور در کتاب «هزار و یک حکایت تاریخی» به همت محمد حکیمی از انتشارات قلم نیز انتشار یافته اند.
* روضه تراموا
یکی از نتایج حکومت قانون این است که هرکسی نمی تواند به صرف وابستگی به مقامات بدون آنکه شایستگی و لیاقت داشته باشد، به مقامات عالیه حکومتی برسد، چونکه حکومت قانون جلوی او را خواهد گرفت. در حکومت قانون همه افراد باهم برابرند و برتری ها فقط با مولفه ها دانش و لیاقت و توانایی به دست می آید. در عصر قاجاریه چنین نبود و حتی بی سوادترین افراد و کم خردترین اشخاص می توانستند به بهانه دوستی یا نسبت با شاه، صدراعظم و یا شاهزادگان به مقامات عالیه برسند. یکی از رجال در عصر ناصری و مظفری که توانست به سمت های مهمی چون «اداره بیوتات سلطنتی» و «مدیر تدارکات قشون» برسد، محمدعلی خان امین السلطنه بود.
امین السلطنه شوهر خواهر میرزا علی اصغر خان اتابک امین السلطان بود و بعدها داماد مظفرالدین شاه شد. همین طور دختر اتابک نیز عروس او (همسر پسر بزرگش خازن الدوله) بود. امین السلطنه به شدت بی سواد و عامی بود. مهدی بامدادان در جلد سوم مجموعه «شرح حال رجال ایران» درباره او نوشته است: «در باب بیسوادی و عامی بودن او یکی از اشخاصی که با وی محشور بود به نگارنده نقل کرد و می اظهار داشت که حاج امین السلطنه بقدری عوام و أمی بود که غالب الفاظ را به غلط ادا می کرد؛ از آن جمله می اظهار داشت: در سال ۱۳۰۵ قمری (۱۲۶۶ خورشیدی) که در تهران تراموای اسبی به وجود آمده بود، یکی از روزها که در خانه روضه خوانی داشت، به روضه خوان اظهار داشت: امروز خوب است برای من روضه تراموای بخوانی.
تمام ایران برای کسی که دنیا را گردش کرده خرابه ای بنظر می رسد که در هر طرف دست ظلم، جان و ناموس و عقل و هوش و مال و راحت مردم را گرفته، عفونت ظلم تمام این فضا را پر کرده و تمام این خرابی ها را به جهت نبودن قانون در این مملکت می دانم روضه خوان از این حرف او خیلی تعجب کرد و متحیر شد که روضه تراموای چه روضه ای است و پیش خود تصور کرد که ممکنست برای تراموای هم بتازگی روضه ای درست شده باشد و یا درست کرده باشند و او مسبوق نیست. بعد معلوم شد مقصود وی از روضه تراموای روضه طرماح بن عدی از اصحاب امیر المؤمنین علی و حسین بن علی علیهما السلام است.»
همچنین محمد حسن خان اعتماد السلطنه در یادداشت های روزانه خود راجع به بیسوادی و بی اطلاعی امین السلطنه چنین نوشته است: «۶ رجب ۱۲۹۸: در نهار عضدالملک صحبت انداخت که سفیر عثمانی تعریف از شاه می کرده است خانه میرزا سعید خان (مؤمن الملک وزیر امور خارجه) شاه فرمودند که استعجاب کرده بوده است! امین السلطنه که سبب ترقی او زشتی صورت و خرافت سیرت است، شخص بیسواد و بی فهمی است؛ جز خنده بی قاعده معلومات دیگری ندارد، اما سالی سی هزار تومان مداخل دارد، دو سه بار پرسید: استعجاب چه مدلول دارد؟ بالاخره من به تنگ آمدم و گفتم: حیوانی است که چهار گوش و سه چشم دارد. خیلی خفیف شد.»
* پادشاهی که نمی دانست ۶ هزار تومان چقدر است؟
سیدعلی اکبر بحرینی، آخوند و روضه خوان دربار مظفرالدین شاه بود. او که صدای خوبی داشت از دوران ولیعهدی مظفرالدین شاه به او نزدیک و روضه خوان رسمی دربار ولیعهد در تبریز شد. بحرینی که به جز صدای خودش در روضه خوانی، دیگر در هیچ یک از علوم شرعی سررشته نداشت، چونکه به خوبی درس نخوانده بود، آرام آرام به یکی از محارم مظفرالدین شاه تبدیل شد. مشخص نیست به چه دلیل ولیعهد او را مستجاب الدعوه می دانست، بدین سبب هنگام پادشاهی او را نیز با خود به تهران آورد و نزدیک دربار برای او خانه ای خرید تا همیشه ملتزم رکاب باشد.
مظفرالدین شاه که هنگام رعد و برق از ترس زیر عبای سید بحرینی می رفت، هیچ کاری را بدون استخاره او انجام نمی داد. مهدی بامدادان از قول مهدیقلی خان هدایت، روایت کرده است که سید بحرینی یکی از پنج نفری بود که «در مزاج او (مظفرالدین شاه) متصرّف بودند. این نفوذ فوق العاده موجب شهرت سیدبحرینی در تهران بود و همه سفرای خارجی و رجل سیاسی، حتی صدراعظم نیز برای رسیدن به مقصود خود به سید بحرینی تقریب می جستند و با چرب کردن سبیل او، استخاره های شاه را به نفع خود برمی گرداندند و شاه نیز همانطور که اشاره شد بدون استخاره او دست به هیچکدام از امور مملکتی نمی زد.
اما روایت جالبی در کتاب «از ماست که بر ماست: خاطرات و مشاهدات ابوالحسن بزرگ امید» درباره پرداخت پول به سیدبحرینی برای تعویض خانه اش درج شده است. این روایت چنین است که: خانه ای که برای سیدبحرینی در نزدیک کاخ گلستان تهیه شده بود، کوچک بود. درباریان طرفدار سید بحرینی به عرض شاه رساندند که آن خانه کوچک در شأن سید عالیقدر نیست! امر ملوکانه صادر شد که از صندوق دولت مبلغ ۶ هزار تومان بابت خرید خانه دیگری به فوریت به سید بحرینی تحویل شود.
این خبر را به اطلاع مسیو نوز بلژیکی که در آن زمان مأمور تنظیم امور مالی ایران بود، رساندند. او بعد از شنیدن این فرمان اظهار داشت: به طور قطع شاه نمی داند که شش هزار تومان چه مبلغی است؟ پس امر کرد شصت کیسه پول نقره از قرار هر کیسه صد تومان حاضر کردند. کیسه ها را در سینی های بزرگ گذاشتند و فراشان آنها را بر سر گرفته و به دربار بردند تا در حضور شاه به سید عالیقدر تحویل شود. شاه از دیدن آن همه سینی و کیسه های پر از پول تعجب کرد و اظهار داشت: این مبلغ زیاد است. نصف آن کافی است. بقیه را برای صرف جیب (خرج روزانه دربا) به صندوق سلطنتی تحویل دهید، اما درباریان که در این مواقع به هم نان قرض می دادند به عرض اعلیحضرت رساندند که «وعده سلطان نباید تخلف کند» و طبق درخواست آنان تمام مبلغ به سید تحویل گردید.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب