زهره یزدان پناه با جاویدانی مطرح كرد؛
زنان مسلحین هویت خودرا افشا نمی کنند
جاویدانی: جاویدانی: مدتی در بین زنان آواره سوریه در کارخانه آب حلب زندگی کردم که زنان مسلحین نیز آن جا بین مردم عادی مستقر بودند اما هویت خودشان را افشا نمی کردند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب_ فاطمه میرزاجعفری: کتاب «اینجا سوریه است، صدای زنان راوی جنگ»، درباره ی زنان مقاومت سوریه و تأثیر تبعات جنگ تحمیلی بر زنان و کودکان سوری است که حاصل دو سفر زهره یزدان پناه قره تپه، نویسنده، پژوهشگر و مستندساز به این کشور، در زمان بحران جنگ بوده است. این کتاب در ۷۲۰ صفحه و به صورت مصور، سال ۱۴۰۰ توسط انتشارات راه یار منتشر و روانه بازار نشر شده است.
این کتاب، یکی از آثار مستندی است که نشان می دهد، سوریه آباد روز گذشته چگونه تبدیل به ویرانه امروز شد. مؤلف کتاب پیش رو نخستین زن ایرانی نویسنده، پژوهشگر و مستندساز است که برای نگارش آن، عازم سوریه شد و برای نگارش آن، چندمرتبه به استان ها و شهرهای مختلف سوریه سفر کرد. روایت های کتاب پیش رو به ترتیب زمانی، بطور جداگانه و در دو بخش مرتب شده اند. بخش اول، خاطرات سفر سال ۲۰۱۷، مصادف با پاییز و زمستان ۱۳۹۶ و بخش دوم، وقایع سال ۲۰۱۸ مصادف با تابستان ۱۳۹۷ است که به نگارش درآمده است.
«اینجا سوریه است»، مورد توجه مقام معظم رهبری نیز قرار گرفته و بهمن سال گذشته، نویسنده اش، توسط ایشان مورد تقدیر قرارگرفت. ورود این کتاب به حوزه نشر ادبیات مقاومت، بهانه ای شد تا جلسه نقد و بررسی آنرا با حضور نویسنده اثر و غلامرضا عزیزی و حسام آبنوس، بعنوان منتقد در خبرگزاری مهر برگزار نماییم.
مشروح این نشست را در ادامه می خوانید:
* آقای عزیزی از شما شروع کنیم! با چه کتابی روبرو هستیم؟
عزیزی: در وهله اول من بعنوان خواننده و در وهله دوم بعنوان کسی که به تاریخ شفاهی علاقه مند است می خواهم به این کتاب نگاه کنم. یک نکته ای که شاید سبب انحراف ذهن من در کتاب می شود و از روی جلد آغاز می شود، اینست که عنوان تاریخ شفاهی در روی جلد کتاب ذکر شده است. من درباره ی فتنه شام صحبت نمی کنم، چونکه اگر از منظر تاریخ نگاری نگاه نماییم طبق آن چه که روی جلد کتاب آورده شده است، این زاویه دید نویسنده و این پیش فرض و نتیجه گیری نویسنده روی جلد کتاب هست؛ در صورتیکه اگر قرار باشد تاریخ نگاری نماییم باید خالی از ذهن باشیم.
اگرچه این که مورخ نباید دلبستگی به چیزی داشته باشد، شعار است. چون به هر حال آدم در جامعه زندگی می کند و تأثیر و تأثر می پذیرد. به نظر من، این خط داشتن و ذکر آن در روی جلد کتاب، سبب کنارگیری مخاطب از این کتاب می شود. درحقیقت سبب پیش داوری درباره ی کتاب می شود و از ارزش کار کم می کند. چون من بعنوان خواننده نمی دانم این خطگیری، توسط ناشر یا نویسنده است.
* کلیدواژه خط گیری! آدم را یاد بحث داشتن ایدئولوژی یا نداشتنش در نوشتن می اندازد!
در سراسر کتاب، ایدئولوژی نویسنده به صورت مشهود حضور دارد؛ پس این کتاب پژوهشی به جهت اینکه ببینم چه اتفاقی افتاده است، نیست. نکته دیگری که از ارزش اصلی کتاب کاسته اینست که شما روایت زنان مخالف این جریان ایدئولوژی را در کتاب نمی بینید. درست است که در چند بخش از زنان داعشی یا مسلحین نام برده شده، اما چون صحبتی از آنها نشده است، روایتی نمی بینیم. مقدمه کار از این بابت ضعیف است؛ یعنی در مقدمه کتاب، باید اشاره می شد که به سراغ این افراد رفته شده یا نه و به چه دلایلی اطلاعاتی از آنان در کتاب نیست؛ چونکه در کار پژوهشی که این کتاب نیز به شکلی پژوهش است، باید محدودیت ها اعلام گردد و اگر گفته می شد، من بعنوان مخاطب، با خواندن مقدمه متوجه می شدم که شما به دنبال اطلاعات بودید و این انتخاب گزینشی از طرف نویسنده نبوده است.
* به نظرتان ژانر این کتاب تاریخ شفاهی است؟ کتاب که به واسطه محتوایش مطالب تاریخی دارد اما اینکه تاریخ شفاهی باشد...
عزیزی: این کتاب، از جنبه هایی تاریخ شفاهی هست، از جنبه هایی هم تاریخ شفاهی نیست. تاریخ شفاهی هست به این علت که مؤلفه های تاریخ شفاهی در کتاب وجود دارد؛ مصاحبه دارد، مصاحبه هدف مند و با شاهدان عینی و از همه مهم تر، مصاحبه به منظور تاریخ نگاری، نه مصاحبه به منظور ثبت خاطره، نیز وجود دارد. پس تمام عواملی که لازمه تاریخ شفاهی است را دارد. از طرفی تاریخ شفاهی نیست، چون کتاب در روند تدوین، یک عنصر بیش از تاریخ شفاهی دارد. ما در تاریخ شفاهی، مصاحبه کننده داریم و مصاحبه کننده و موضوع یا همان روایت. کاری که نویسنده کرده، یک عنصر دیگر دارد که راوی است و این راوی که اینجا خود مصاحبه کننده هم هست، به غیر از مصاحبه شونده و مصاحبه کننده است. یعنی فردی که مصاحبه کننده است، اما بعنوان راوی، دائم در کنار جلسه مصاحبه، حضور دارد. پس این کتاب، یک عنصر بیش از عناصر تاریخ شفاهی دارد. کتاب از نگاهی سفرنامه هم است؛ از شروع حرکت شروع شده است، گاه به گاه بازگشت به گذشته دارد و تصاویری از گذشته ارائه می دهد.
این کتاب، از جنبه هایی تاریخ شفاهی هست، از جنبه هایی هم تاریخ شفاهی نیست. تاریخ شفاهی هست به این علت که مؤلفه های تاریخ شفاهی در کتاب وجود دارد؛ مصاحبه دارد، مصاحبه هدف مند و با شاهدان عینی و از همه مهم تر، مصاحبه به منظور تاریخ نگاری، نه مصاحبه به منظور ثبت خاطره، نیز وجود دارد توالی زمان ارائه وقایع با توالی رخدادهای بیرونی، یکی نیست. بلکه در توالی رخدادهای حالا است. برای مثال، مخاطب همراه نویسنده، درحال مسافرت، به خیاط خانه زنان وارد می شود یا به آشپزخانه زنان وارد می شود. پس این دو عنصر را باهم دارد. یعنی کتاب، یک روایت خطی دارد که آن سفرنامه است و میانه این روایت خطی، یک عناصری هم اضافه شده است که این عناصر، یعنی مصاحبه های تاریخ شفاهی به منظور تاریخ نگاری، در سفرنامه ها نمی آیند یا کمتر می آیند. از منظر سفرنامه، عنصر دیگری هم در این کتاب وجود دارد که در سفرنامه ها کمتر دیده می شود. این که این کتاب به فیلم مستند شباهت دارد، یعنی راوی در بعضی بخش ها دوربین است؛ مواردی که مصاحبه کننده یا راوی، احساس می کند آنجا دوربین وجود ندارد، خود راوی بجای آن قرار می گیرد؛ چنانچه می بینیم تمام توصیفات آرایش و لباس خانم ها، چیدمان اتاق، لباس آقایان، بچه ها همه و همه بیان شده است. خب چنین مواردی در کتاب های تاریخ شفاهی نیست. چونکه در مصاحبه های تاریخ شفاهی، به توصیف مصاحبه شونده نمی پردازند؛ این که چه پوشیده و چطور است؛ ولی در این کتاب، خیلی دقیق حتی به فلزی بودن عینک مصاحبه شونده هم پرداخته است.
پس دربخش هایی از کتاب، نویسنده یا همان مصاحبه کننده، بعنوان راوی، بجای دوربین نشسته است و به مخاطب نشان داده است که چه می بینید و خیلی دقیق توصیف می کند و درواقع، با شخصیت پردازی که می کند، سبب می شود که خواننده بتواند تصور کند و در ذهنش بماند. یعنی من مخاطب، بجای این که بخوانم، با خواندن متن کتاب، دارم می-بینم و تصور و تجسم می کنم شخصیت ها و حتی مکانهای کتاب را. این جای دوربین بودن نویسنده بعنوان راوی، شاید هم متأثر از دیدگاه و حرفه ای گری نویسنده این کتاب در مستندسازی باشد و درواقع، یک مواردی وجود دارد که ما برای یک مستند، یک قالب مانند سایر موارد نداریم، ولی در این کتاب، یک نقشه راه وجود دارد.
* در بعضی فرازها، حضور نویسنده محسوس است. همین مساله موجب می شود درباره ی ژانر کتاب به یک عدم قطعیت بربخوریم. این کتاب سفرنامه است یا تاریخ شفاهی یا …؟
عزیزی: قسمتهایی از کتاب، دل نامه می شود یعنی عناصری از دل نامه در آن وجود دارد و نویسنده به بیان احساسات و اعتقادات خود پرداخته است و با خودش حرف می زند. در تاریخ شفاهی، این مورد را نداریم و مصاحبه کننده، خود اظهاری، خود توصیفی و خود افشایی ندارد، در این کتاب، نویسنده، حالت های درونی، آرزوها و آن چه را که فکر می کند را می گوید؛ بطورمثال با جمله هایی مثل کاشکی این کار را می کردم، داشتم این طور فکر می کردم و از این دست موارد.
در نهایت این کتاب، کتابی است که از عناصر خاطره نگاری، زندگی نامه نویسی، تاریخ شفاهی وام گرفته و بطور کامل روند سفرنامه نویسی را دنبال می کند؛ چونکه نویسنده، فضاها را هم تصویرسازی کرده است و کتاب، همه این موارد را دارد. من در جستجوهایم، فیلم مستند دیده ام، ولی کتاب مستند ندیده ام. این کتاب، درحقیقت یک کتاب مستند است. خیلی نزدیک می شود به کتاب مستند.
به نظرم این کتاب، کتابی است که از عناصر خاطره نگاری، زندگی نامه نویسی، تاریخ شفاهی وام گرفته است و بطور کامل روند سفرنامه نویسی را دنبال می کند؛ چونکه نویسنده، فضاها را هم تصویرسازی کرده است و کتاب، همه این موارد را دارد
کتاب مستندی که عناصری از خاطره نگاری، عناصری از زندگینامه نویسی و عناصری تاریخ شفاهی گرفته و با گرفتن عناصری هم از سفرنامه نویسی، بطور کامل، روند سفرنامه نویسی را دنبال می کند. مثل سفرنامه کسانی که می رفتند سفر، جاهایی که می رود را توصیف می کنند، فضاها و مکانها و حتی ساختمان ها را توصیف می کند که از عناصر سفرنامه است. ولی این کتاب، نسبت به همه اینها، چیزی بیشتر دارد؛ یعنی یک متنی که نمی توانم بگویم بینامتنی، ولی چیزی که به آن می گویند: «آنچه همه خوبان دارند، تو تنها داری» است. این کتاب از نظر من، یک متنی است که از همه این روش های ادبی برای نوشتن بهره برده است؛ عناصری از همه اینها گرفته شده و به خوبی و به درستی هم وام گرفته شده است. حتی در مواردی وارد ادبیات غنایی می شود. آنجاییکه ادبیات با احساسات و عواطف بیان می شود، زندگی نامه نویسی صرف نیست و طعنه ای به ادبیات غنایی می زند.
به نظر من آن چه موجب ضعف این کتاب شده، از دیدگاه تاریخ شفاهی اینست که خیلی از پیش فرض های شما ثابت نشده است و یا ارجاع داده نشده است. البته یکی دو مورد ارجاعات انجام شده است، ولی ارجاعات قوی تر وجود ندارد. خب این متن، یک متن ادبی تاریخی است، ازاین رو باید این ارجاعات وجود داشت.
این کتاب، یک گونه جدید و ژانر جدید است که با بهره بردن از همه مؤلفه ها، یک روایت تاریخی را از اتفاقاتی بازسازی کرده است. به نظرم این کتاب، تاریخ نگاری در شرایط بحران نیست؛ چونکه اگر قرار بود فقط تکه های مصاحبه هایی که داشتید را بطور کامل در کنار هم قرار می دادید، می شد این مسئله را پذیرفت. در بخشی از موضوعات کتاب نیز، چون دو سفر اتفاق افتاده است، نویسنده ترتیب زمانی سفرش را به نفع تاریخ نگاری بهم نزده است؛ برای مثال در فصل دهم از بخش اول و فصل دوم از بخش دوم، یک واقعه را توضیح می دهد. قائده تاریخ نگاری به این شکل است که تمام این وقایع باید به ترتیب اتفاق تاریخی جفت هم شود تا وجهه تاریخ نگاری کار، بیشتر نشان داده شود.
در مورد این کتاب، ما با یک کتاب و یک قالب روبه رو نیستم. با چند قالب مواجه هستیم؛ البته در قسمتهایی گرفتار تکرار شده ایم و مطالب تکراری می باشد، اما آن قدری نیست که ایراد به نظر برسد. این چند قالب بودن، مخصوصاً در بحث تاریخ نگارانه کتاب، سبب گشته است تا متن کتاب، یکنواخت نباشد و از قالب های مختلف ادبی بهره مند شود. متن این کتاب، یک فیلمِ مستندِ نوشتاری است و از منطق یک فیلم مستند نیز پیروی می کند و همه ظرایف فیلم مستند را حفظ نموده است. نمایش ترس، رنگ چشمان و شخصیت پردازی ها در کتاب در زندگی نامه نویسی استفاده می شوند، نه تاریخ شفاهی. هر قسمت کتاب، یک قالب متفاوت دارد. ولی رویکرد سفرنامه و مستندنگاری را دارد. در هر صورت به نظرم، کتاب یک نگاه جدیدی است. مستندسازی در حین بحران با رویکرد خاطره نگاری است و نویسنده، خودش در این کتاب، دوربین است.
* خانم یزدان پناه، یک سوال درباره ی عنوان کتاب که به تاریخ شفاهی هم ربط دارد! کتاب یک عنوان فرعی هم دارد؛ «تاریخ شفاهی؛ فتنه شام»! این عنوان مطابق سلیقه خودتان بود؟
یزدان پناه: این که این کتاب، تاریخ نگاری در شرایط بحران نیست، جمله ای است که من روی آن تاکید دارم، ثبت تاریخ شفاهی در شرایط بحران است و جنگ هم، یکی از انواع شرایط بحران در هر جامعه ای است. وقتی پژوهش میدانی این اثر در موقعیت مکانی خود کشور سوریه، آن هم در شرایطی انجام شده که هنوز بحران جنگ در این کشور تمام نشده، یعنی ثبت تاریخ شفاهی در شرایط بحران انجام شده.
اما پیش از هر مطلبی، درباره ی قضیه روی جلد کتاب و عناوینی که ذکرشده، لازم است بگویم که این مسئله، پس از پژوهش و نوشتن چاپ هر کتابی اتفاق می افتد و در حیطه کار و مسئولیت انتشارات است که تقسیم بندی هایی برای کتاب هایی که منتشر می کند، دارد. در نتیجه این کتاب را جز رده های تاریخ شفاهی و فتنه شام قرار دادند. بطورمثال کتاب «دایکه کان ایستاده اند» که یکی دیگر از آثار اخیر بنده هست و به فعالیتهای پشتیبانی زنان در دوران دفاع مقدس در غرب کشور یعنی استانهای ایلام، کرمانشاه، کردستان و آذربایجان غربی پرداخته است را جز رده تاریخ زنان انقلاب اسلامی و پشتیبانی جنگ قرار داده شده است؛ ازاین رو این مسئله، به نویسنده مربوط نیست و به ناشر ارتباط دارد؛ گرچه خود من بعنوان هم نویسنده و هم مخاطب بسیار از کتاب ها، موافق چنین تقسیم بندی هایی هستم تا در انتخاب کتاب، برایم یاری دهنده باشد؛ ولی امکان دارد برای برخی مخاطبان، اثرگذاری این رده بندی ها همان طوری باشد که عنوان شد.
* سراغ زنان داعشی برای تکمیل روایات کتاب نرفتید. چرا؟
یزدان پناه: در ارتباط با این که چرا من سراغ زنان مخالف مثل زنان داعش نرفتم و چرا در مقدمه به سبب این کار اشاره نکرده ام، در واقع باید اظهار داشت که در هر پژوهشی معمولا لازم است از مواردی صحبت شود که به سراغش رفته می شود، نه از آن چه سراغش رفته نمی شود؛ چون میزان مواردی که پژوهشگر امکان دارد به سراغش نرود، خیلی بیشتر از میزان مواردی است که در زمینه پژوهش، سراغش رفته می شود. ضمن این که این کتاب، درباره ی زنان مقاومت و زنان لطمه دیده در جنگ سوریه است، نه زنان مسلحین و داعش.
از طرفی دیگر، اگر زنان و خانواده مسلحین را هم به شکلی دیگر قربانیان عملکرد داعش و مسلحین در سوریه بدانیم، در متن کتاب، درباره ی آنها هم و حتی در بعضی موارد درباره ی وضعیت شان صحبت شده. ولی من نمی توانستم با آنها مصاحبه ای داشته باشم؛ چون همانطور که در متن کتاب هم مشخص است، بیشتر آنها با خانواده های شان در استان اِدلب مستقر بودند و آن استان، هنوز در تصرف مسلحین بود و طبیعی است که من نمی توانستم سراغ آنها بروم. ولی در کارخانه آب حلب که مدتی در آنجا مستقر بودم، میان زنان کارگری زندگی می کردم که از بر اثر هجوم مسلحین به شهرها و روستاهایشان، از خانه و کاشانه خود آواره شده بودند. گفته می شد که در بین این زنان، زنانی از خانواده مسلحین هم مشغول کار بودند، یعنی خانمهایی که همسران شان یا فرزندانشان عضو مسلحین بودند که بعد از آزادسازی شهر توسط نیروهای رزمنده، این زنان به مناطق دیگر منتقل داده شده بودند.
اگر زنان و خانواده مسلحین را هم به شکلی دیگر قربانیان عملکرد داعش و مسلحین در سوریه بدانیم، در متن کتاب، درباره ی آنها و حتی در بعضی موارد درباره ی وضعیت شان صحبت شده. ولی من نمی توانستم با آنها مصاحبه ای داشته باشم؛ چون همانطور که در متن کتاب هم مشخص است، بیشتر آنها با خانواده های شان در استان اِدلب مستقر بودند و آن استان، هنوز در تصرف مسلحین بود و طبیعی است که من نمی توانستم سراغ آنها بروم
زنان مسلحین، هویت خودشان را افشا نمی کردند، اما مسؤلان کارخانه، آنها را می شناختند. همان گونه که در بخشی از کتاب هم توضیح داده ام، بطورمثال وقتی فردی می گوید همسر یا پسر یا برادرش مفقود شده است، مفهوم این کلمه ای که آنها به کار می برند، با تعریف ما از واژه مفقود متفاوت است؛ ما در ایران به کسی مفقود می گوئیم که در جبهه حق مقابل باطل قرار داشته که بعد از جنگیدن و شهادتش در این جبهه، پیکرش به هر علتی پیدا نمی گردد. ولی همین کلمه مفقود، در سوریه چندین معنا دارد؛ امکان دارد آن فرد مفقود، جز نیروهای رزمنده باشد، یا در جبهه مخالف یعنی در جبهه مسلحین حضور داشته باشد، یا اصلاً هیچ کاره باشد؛ در نتیجه زنان خانواده های مختلف در این کارخانه بودند و من با همین ها، مصاحبه می کردم.
* چرا این توضیحات را در مقدمه نیاوردید؟ اگر این کار را می کردید مخاطب از روند تهیه و تولید کتاب آگاه می شد!
یزدان پناه: در مقدمه کتاب، ضرورتی برای دادن اطلاعات مفصلی درباره ی روند کاری خودم نمی دیدم. چونکه فکر می کردم مخاطبان این کتاب دو دسته هستند؛ یک دسته عوام اند که برایشان بیان روش و چگونگی پژوهش و مواردی از این دست، ضرورتی ندارد. دسته دیگر خواص اند که آنها هم با مطالعه دقیق متن کتاب، بطور قطع باید متوجه نحوه انجام کار بشوند.
بعدها با دیدگاه های متفاوت با یکدیگر که درباره ی این کتاب مواجه شدم، به این واقعیت دست یافتم که انگار باید توضیحاتی را در این خصوص هم ارائه می کردم. در مورد پیش فرض ها هم، باید گفت من بعنوان پژوهشگر و نویسنده ای که برای دست یافتن به پرسش هایی که دارد، عازم سفر می شود، بطور قطع با ذهن خالی وارد میدان نمی شود و ضمن مطالعاتش، دیدگاه هایی هم دارد. مهم آنست که این دیدگاه ها، در جایی از کتاب مطرح می شود که این پژوهشگر در جایگاه و نقش راوی قرار دارد، نه در جایگاه مصاحبه کننده. چون همانطور که جناب آقای عزیزی اشاره کردند، در این کتاب، برخلاف کتاب های تاریخ شفاهی دیگر، فقط مصاحبه کننده نیست که در کنار مصاحبه شونده و موضوع روایت قرار دارد، بلکه، همین مصاحبه کننده، گاهی در نقش راوی است، چون در زمانی دارد پژوهش خودش را انجام می دهد که موضوع مصاحبه اش، یعنی جنگ و تبعات جنگ روی زنان و کودکان سوری، هنوز تمام نشده است و به همین دلیل، هنوز خودش هم مشاهده گر است و در جاهایی، روایت مشاهدات خودش را هم به عهده دارد.
* آن طور که گفته شد روند تحقیق و پژوهش کتاب زمان درگیری های سوریه بوده؛ درست است؟
یزدان پناه: طی پژوهش میدانی این اثر در سوریه، با شرایطی مواجه بودم که متفاوت با شرایط عادی بود. چنین شرایطی، نیاز به تدابیر و کاربرد موارد جدیدی در شیوه و نوع عملکرد حرفه ای داشت. به همین دلیل، همانطور که در مقدمه کتاب هم اشاره کرده ام، این شرایط و شیوه های کاربردی ام، سبب شده بود حتی به اعتقاد خودم، فصل جدیدی در چگونگی ثبت تاریخ شفاهی گشوده شود که من نام آنرا چگونگی ثبت تاریخ شفاهی در شرایط بحران می گذارم.
مثلاً در شرایط بحرانی حتی داخل ایران هم، نصف بیشتر قواعد پژوهش و ثبت تاریخ شفاهی کارایی ندارد. ما شرایط بحرانی متفاوتی مانند جنگ، سیل، زلزله، کرونا را تجربه کردیم که در هنگام تجربه، متوجه می شویم که در تنگاتنگ چنین شرایطی، این قواعد موجود در شیوه ها را نمی توان برای روایت موضوعات در ارتباط با آن شرایط استفاده نمود. چه برسد به این که همین قواعد را بخواهیم برای کار در شرایط برون مرزی، آن هم در شرایط بحرانی مثل بحران جنگ که یکی از سخت ترین بحران هاست، کاربردی کنیم؛ نمی گردد.
* آن شرایط، تاریخ شفاهی، دغدغه های شما! این ها چه طور با هم جمع شدند؟
در شرایط بحرانی حتی داخل ایران هم، نصف بیشتر قوائد پژوهش و ثبت تاریخ شفاهی کارایی ندارد. ما شرایط بحرانی متفاوتی مانند جنگ، سیل، زلزله، کرونا را تجربه کردیم که در هنگام تجربه، متوجه می شویم که در تنگاتنگ چنین شرایطی، این قوائد موجود در شیوه ها را نمی توان برای روایت موضوعات در ارتباط با آن شرایط بهره برد
کار خیلی مشکل تر از اینهاست که فکرش را هم بتوان کرد. پس در چنین شرایطی باید تدابیری متناسب با آن شرایط اندیشید و به کار برد تا کار، بدون این که از مطلوبیتش خیلی کاسته شود، به خوبی پیش برود. برای مثال وقتی سیل می آید شرایط صد درصد امنیتی وجود ندارد؛ اما در شرایط جنگی مسائل امنیتی بسیار زیادی وجود دارد و امکان دارد شما امروز در شهری باشید و فردا نباشید؛ پس شاید بیش ۹۵ درصد از شیوه نامه های تاریخ شفاهی در چنین شرایطی قابل استفاده نیست؛ یعنی شما باید آنقدر اشراف بر کار و مدیریت داشته باشید که متناسب با شرایط ایجاد شده، مصاحبه ها را انجام دهید و پیش ببرید. بنابراین اشاره کردم که بعضی موارد، دلیلهای منطقی و متناسب با موقعیت، پشت قضیه دارد. برای مثال شرایط من در لاذقیه یا حسیاء، با شرایطم در صبوره یا نُبُل و الزهراء یا حلب متفاوت بود. پس متناسب با موقعیت، باید مدیریت شکل می گرفت. بنابراین است که تاکید دارم، با پژوهش میدانی این کتاب، فصل جدیدی در چگونگی ثبت تاریخ شفاهی گشوده شده است.
به نظرم این موارد از نکات مثبت این کتاب، در زمینه پژوهش و تدوین آن است، ولی شاید چون شرایطی پیش نیامده که کسی در این حوزه بتواند از چنین شیوه هایی استفاده نماید، و درحقیقت میتوان اظهار داشت که به قول آقای عزیز، نگاهی جدید یا اتفاقی جدید است، ولی امکان دارد به نظر برخی از دوستان، خیلی عادی نباشد و حتی امکان دارد بعنوان جنبه ضعف اثر تلقی شود. شما ببینید در زمینه علوم تجربی هم، با اتفاقاتی که در پژوهش علم اتفاق می افتد، قوانین علمی به مرور تغییر می کنند یا تصحیح می شوند یا قانونی به قوانین گذشته، اضافه می شود؛ پس چرا نباید انتظار داشته باشیم چنین اتفاقی در زمینه علوم انسانی پیش بیاید؟! مخصوصاً در زمینه تاریخ شفاهی که اتفاقاً در بخش نظری اش، هنوز تعاریف مشخص و متقنی وجود ندارد و هنوز هم چالش های خیلی جدی بین اندیشمندان و نظریه پردازان این عرصه هست. آیا ممکن نیست روزی اتفاقاتی موجب شود که شاخصه ای به شاخصه هایی که تا حالا گونه تاریخ شفاهی و مستندنگاری داشته، اضافه یا حتی با بازبینی هایی، ایجاد زمینه برای تصحیح برخی شاخصه های آن باشد؟! اگر این مورد را بپذیریم، خب، آیا این احتمال وجود ندارد که این اتفاق در پژوهش و تدوین کتاب سوریه هم، افتاده باشد و باید این جنبه، جدی گرفته شود و از این منظر، درباره ی آن بحث علمی و گفتگو کرد؟ بطورمثال ضرورت هایی در پژوهش میدانی این اثر، آن هم در شرایط بحرانی مثل بحران جنگ سوریه، ایجاب کرده باشد تا با بهره گرفتن از برخی شاخصه های گونه های مختلف، مثل سفرنامه نویسی، تاریخ شفاهی و غیره، گونه جدیدی در تدوین اثر اتفاق افتاده باشد که می تواند، این اثر را نه فقط در زمره تاریخ شفاهی قرار بدهد، بلکه در گونه سفرنامه هم قرار بدهد، بدون این که آنرا از شاخصه های گونه تاریخ شفاهی خارج کرده باشد.
* یک نکته که در مطالعه کتاب جلب توجه می کند اینست که در خیلی از فرازها، نویسنده بعنوان راوی حضور دارد؛ در حالیکه در تاریخ شفاهی، هم مصاحبه کننده و مصاحبه شونده را کنار هم می بینیم. این روایت کردن به نظرتان موجب نمی شود کتاب از حالت تاریخ شفاهی در بیاید؟
یزدان پناه: این کتاب، تاریخ شفاهی است که از مؤلفه های گونه های دیگر هم بهره برده است. خب امکان دارد همین شیوه سبب شده که اتفاق جدیدی هم در آن رخ داده باشد. بطورمثال امکان دارد شاخصه جدیدی به مؤلفه های تاریخ شفاهی اضافه شده باشد. به هر حال، در مورد این بحث ها، اهالی فن و کارشناسان خبره در حوزه پژوهش و نویسندگی در زمینه تاریخ شفاهی لازم است که وارد میدان بحث و گفتگوهای علمی شوند؛ چونکه در بخش نظری تاریخ شفاهی هنوز چالش وجود دارد.
ممکن است شاخصه جدیدی به مؤلفه های تاریخ شفاهی اضافه شده باشد. به هر حال، در مورد این بحث ها، اهالی فن و کارشناسان خبره در حوزه پژوهش و نویسندگی در زمینه تاریخ شفاهی لازم است که وارد میدان بحث و گفتگوهای علمی شوند؛ چونکه در بخش نظری تاریخ شفاهی هنوز چالش وجود دارد بعنوان مثال، در کتاب های تاریخ شفاهی، علاوه بر موضوع یا روایت، مصاحبه کننده و مصاحبه شونده هستند، نه راوی. اما دلیل حضور راوی در این کتاب اینست که پژوهشگر یا نویسنده این کتاب، به خاطر دست یافتن به پاسخ های موضوعی که به صورت پرسش در مقدمه کتاب هم آمده، مجبور باشد حتما سفر بکند؛ آن هم، سفر به کشوری که هنوز درگیر بحران جنگ است. پس تبعات جنگ، نه فقط گریبان مصاحبه شونده را می گیرد، طبعاً در مواردی یقه مصاحبه کننده را هم می گیرد، خب در چنین شرایطی، این مصاحبه کننده، مجبوراست که مشاهدات خودش را هم روایت کند، یعنی خودش هم یکی از راوی های کتاب باشد که اینجا دیگر، مشاهداتش می شود سند. وقتی مصاحبه کننده یا همان پژوهشگر که نویسنده کتاب هم هست، در جایگاه راوی قرار می گیرد، دیگر می تواند توصیف داشته باشد، می تواند واگویه داشته باشد، می تواند نظرات و اعتقادات و تحلیل های خودش را هم بگوید؛ ولی همین راوی، وقتی در جایگاه مصاحبه کننده قرار می گیرد، حق ندارد، روایت خودش را بگوید، باید روایت مصاحبه کننده را بگوید. گاهی این نقش مصاحبه کننده با نقش راوی بودن پژوهشگر یا نویسنده، چنان درهم تنیده می شوند که به سختی قابل تفکیک می شوند؛ ولی در خیلی از جاها هم، خیلی شفاف از هم تفکیک شده اند.
* خانم یزدان پناه امکان دارد عده ای از مخاطبان، کتاب شما را با آثار سوتلانا الکسوویچ مقایسه کنند. از خودتان بشنویم این کتاب چه تفاوت یا شباهت هایی با آثار الکسوویچ دارد؟
یزدان پناه: حتی بعضی ها می گویند که این کتاب، ما را یاد کتاب «جنگ چهره زنانه ندارد» خانم الکسوویچ می اندازد؛ اتفاقاً من خیلی خوشحالم که این کتاب با آثار نویسنده زبردستی مقایسه می شود؛ اما از منظری دیگر، شاید این مقایسه، خیلی مقایسه درستی نباشد. به این علت که شرایط مکانی و زمانی و میدانی پژوهش اثر خانم الکسوویچ، با شرایط مکانی و زمانی پژوهش میدانی کتاب سوریه است، متفاوت بوده است. چونکه ایشان سال ها پس از جنگ جهانی، تازه فقط یک قشر خاص، یعنی قشر خانمهایی که در ارتش شوروی کار می کردند را، آن هم در شرایط محیطی آرام مورد مصاحبه قرار می دهد؛ پس خانم الکسوویچ می تواند ردپایی از خودش بعنوان پژوهشگر و نویسنده در کتاب نداشته باشد؛ ولی این ردپا را دارد. اما شخصیت های مصاحبه شونده در کتاب سوریه، اولاً یک قشر خاص نیستند و از طبقات و جایگاه های اجتماعی مختلف هستند، دوم این که اینها هنوز دارند در شرایط جنگ زندگی می کنند و موضوع جنگ، برایشان تمام نشده است. پس اگر پژوهشگر یا نویسنده این کتاب که همان مصاحبه کننده هم هست، ردپایش در کتاب نباشد، جای تعجب و حتی جای اشکال دارد، نه وقتی ردپایش، این دفعه در جایگاه راوی در کتاب هست و خودش هم مانند مصاحبه شوندگانش دارد جنگ و تبعات آنرا مشاهده می کند و اصلاً به دلایلی همچون این که دارد برخی از وقایع را می بیند و حتی تأثیر می گیرد، لازم است که مشاهداتش هم را روایت کند.
مواردی هست که تنها از جانب راوی قابل مشاهده و بازگویی بود؛ علاوه بر برخی مواردی در طول متن کتاب، بطور خاص، در آخرین فصل کتاب می بینید که تنها راوی کتاب، خود من هستم؛ به این علت که نه فقط بعنوان نخستین بانویی که در زمان جنگ سوریه، به او اجازه داده شده بود برای انجام این کار، به سوریه برود، بلکه بعنوان پژوهشگر و نویسنده این اثر که درآن موقعیت، شاهد تبادل و آزادی آخرین گروه از مردم فوعه و کفریا بوده است.
حتی در کتاب صدای چرنوبیل خانم الکسوویچ هم، که نویسنده می توانست خودش را حذف کند؛ اما نکرده است و ردپایش، به صورت جملات کوتاه در داخل قلاب، در همه صفحات کتاب هست. اما در مورد کتاب سوریه، راوی ناچار بوده است، متناسب با قالبی که منطبق با پژوهش خود برای نگارش کارش انتخاب نموده، پیش برود. چونکه پژوهشگر یا نویسنده کتاب سوریه، درباره ی موضوعی پژوهش داشته پژوهش می کرده که نیاز سفر داشته است. موضوعی مبتنی بر این پرسش که جنگ تحمیل شده بر نظام و مردم سوریه، چه تبعاتی برای زنان و کودکان سوری داشته است؟ به بیان دیگر پژوهشگر، دو واقعه جنگ و تبعات جنگ را مورد بررسی قرار می دهد و برای یافتن پاسخ های پرسش خود، به سفر می رود. پس لاجرم شاخصه های سفرنامه در کتاب قرار می گیرد و چون زمانیکه به سفر می رود هنوز درگیری وجود دارد و موضوع زنده است، پژوهشگر مجبوراست در نقش و جایگاه راوی هم، حضور داشته باشد. فقط موقع تدوین، هم به سبب پرهیز از قطور و پُرحجم شدن کتاب و هم به سبب یک دست نبودن مصاحبه شونده ها از نظر سطح سواد و سطح علمی و فرهنگی و قدرت بیان و مواردی دیگر، با حذف پرسش ها، فقط پاسخ های مصاحبه شونده ها در کتاب آورده شده است؛ مگر در جاهایی که ضرورت داشته، پرسش مصاحبه کننده هم در متن کار بیاید.
* مشکلاتی هم در راه تهیه مطالب و مصاحبه ها داشتید؟
یزدان پناه: مشکلات مختلفی بوده که شاید طرح آنها، خودش کتاب جداگانه اش باشد. ولی بطور کلی، من دنبال پاسخ به برخی از سوالات که چه در ایران و چه در سطح منطقه یا جهان اسلام مطرح بود و هنوز هم هست و هم برای اینکه، روایت زنان در ارائه تصویری از سوریه و جنگ را دنبال می کردم باید یک تصویر واقع گرایانه از خود سوریه و جنگ آن ارائه می دادم. خب این قسمتی از دشواری های کار من بود. چون برای ارائه این تصویری، باید ابعاد مختلف، شامل سیاسی، اقتصادی، فرهنگی را بررسی می کردم. لازمه ارائه چنین تصویری هم، سفری جستجوگرانه و با نگاهی پژوهشی به سوریه و از نزدیک شاهد عینی بودن در مورد وقایع و وضعیت و اوضاع و احوال این کشور بود که وقتی چنین سفری در شرایطی صورت گیرد که هنوز جنگ تمام نشده، سختی ها و مشکلات خاص خودرا پیش می آورد. بعنوان مثال، بارها و بارها پیش از جنگ به سوریه رفته بودم؛ اما سوریه زمان جنگ با سوریه در شرایط آرام پیش از جنگ، خیلی متفاوت بود. وقتی جنگ سوریه شروع شد، نوع نگاهی که من به سوریه و جنگ آن داشتم، با نوع نگاهی که پس از سفرم در زمان جنگ داشتم، خیلی متفاوت بود.
* آقای آبنوس، شما در بحث شرکت نکردید! این کتاب می تواند مستند نگاری باشد؟
آبنوس: من خانم یزدان پناه را بعنوان داستان نویس می شناسم و اگر ما جزییات زیادی در این کتاب می بینیم به سبب داستان نویس بودن ایشان است. در این کتاب نشان دادن وقایع، پُررنگ است و این وجه کتاب می تواند وجه تمایز آن از سایر کارهای مستندنگاری باشد. البته که به نظر من این کتاب، مستندنگاری و تاریخ شفاهی است.
نکته دیگر اینکه، من وقتی این کتاب را که مطالعه کردم، در رویارویی اول با این کتاب، دقیقاً یاد کتاب زمزمه های چرنوبیل خانم الکسوویچ افتادم و نکته جالب این بود که همانطور که گفته شد، خانم الکسوویچ، بعد از تمام شدن ماجرای چرنوبیل به سراغ روایت آن رفته؛ اما توصیفات زیادی را در این کتاب می بینیم؛ توصیف موقعیت و صحنه را در این کتاب می بینیم بماند که در خانم الکسوویچ در پژوهش کتابش، اصلاً موقعیت بحرانی هم نداشته است. کتاب سوریه من را به یاد این کار انداخت. بخصوص این که کتاب سوریه، در دل جنگ است. به نظرم، مجموعه ای که در کتاب اینجا سوریه است، با آن مواجه هستیم، ارزش زیادی دارد.
این کتاب به نظر من، مخاطب عام ندارد. هم به سبب حجم آن و دلیلهای دیگر؛ همین طور برای مخاطب خاص اگر بخواهد وارد ماجرای سوریه و قصه های جنگ شود، یک عالمه لقمه آماده تهیه کرده است تا مستندسازان از آن بهره برداری کنند این کتاب به نظر من، مخاطب عام ندارد. هم به سبب حجم آن و دلیلهای دیگر؛ همین طور برای مخاطب خاص اگر بخواهد وارد ماجرای سوریه و قصه های جنگ شود، یک عالمه لقمه آماده تهیه کرده است تا مستندسازان از آن بهره برداری کنند. اولاَ که خیلی برای من عجیب بود که خانم یزدان پناه چطور توانسته است به سوریه برود و خود این سوال می تواند یک کتاب باشد، این که چطور توانستند سخت گیری های این سفر را پشت سر بگذارند تا به سفر بروند. چونکه نویسندگان بسیاری هستند که نمی توانند این مراحل را پشت سر بگذارند. ما در این کتاب تصویر واقعی را می بینیم و شاید از جانب جریان رسانه ای قابل پذیرش نباشد، اما وجود دارد ما نمی توانیم ایدئولوژیک نباشیم؛ آن هم در روزگاری که نبرد روایت ها، جریان دارد. اما به نظرم این دسته بندی انتشارات، مخاطب را پس می زند. اگر چنین عنوان و رده بندی که روی جلد هست، نبود، می توانست گارد مخاطب را بشکند و احتمالا اگر مخاطبی باشد که ورق ورق کتاب را بخواند، جذب این کتاب می شود. * درباره ی تفاوت با آثار الکسیوویچ چه؟ نظر شما در اینباره چیست؟ آبنوس: همان گونه که گفته شد این کتاب همه قالب های مختلف را در کنار یکدیگر دارد و تاریخ شفاهی در بحران است و مزیتی نسبت به کارهای خانم الکسوویچ دارد؛ چونکه آنها هیچ کدام در بحران نیست؛ اما میتوان گفت خانم یزدان پناه در دوره ای به منطقه ای رفته اند که همه عناصر در آن وجود دارد و شاید هیچ مردی جرأت چنین کاری را نداشت چونکه باید به شرایط سفر خانم یزدان پناه توجه کرد. ضمن اینکه، این مسئله ریشه در فرهنگ ما هم دارد که انگار، مرغ همسایه غاز است. به نظر من، اگر نویسنده، بجای اسم ایرانی خودش، یک اسم خارجی برای خودش انتخاب می کرد و روی کتاب می گذاشت، بعدش اسم خودش را بعنوان مترجم ایرانی می زد، احتمالا اقبال بازار و مخاطبان به این کتاب بیشتر می شد؛ چونکه نمونه آنرا در کتاب «به من گفتند تنها بیا» که راجع به خبرنگاری مراکشی، از رسانه های غربی و امریکایی است که به سوریه سفر کرده است را دیدیم که چقدر اقبال پیدا کرد.
* خانم یزدان پناه تجربه یا پیشینه ای بود که در نوشتن کتاب به کارتان بیاید؟
یزدان پناه: چندین عوامل، هم در پژوهش و هم در نگارش این کتاب به من کمک کرد. علاوه بر نگرش داستان نویسی و مستندسازی، خب خوشبختانه من تجربیاتی در مورد سفر به کشورهای مختلف و حتی مستندسازی در برون مرزی داشتم؛ از جانب دیگر رشته تحصیلی و مطالعات تخصصی من، دید من را بازتر و افق نگاهم را هم در زمینه تاریخی و هم در زمینه پژوهش و هم، در زمینه هنری وسیع تر کرده بود و همگی دست به دست هم دادند تا این کتاب نوشته شود. از جانب دیگر، در این سفر پژوهشی، من اهتمام کردم با راویان این کتاب، همسفره شوم و درواقع، به شکلی با آنها زندگی کنم تا بتوانم نگاه نزدیک به واقع تری در موردشان داشته باشم. چون در مورد اتفاقات که رخ می دهد، تا فردی از نزدیک نبیند نمی تواند تحلیل درستی داشته باشد و من معتقدم تحلیل هایی که در خارج از سوریه، ازجمله در ایران، درباره ی سوریه و جنگ آن وجود دارد، در خیلی از موارد، دور از واقع است. بنابراین مسئله پژوهش میدانی بسیار اهمیت دارد و اساس تاریخ شفاهی هم، شیوه پژوهش است و ما می بینیم که در زمینه کتاب، عنایت خوبی نسبت به این مسئله وجود ندارد.
* برای ترجمه کتاب برنامه ای دارید؟
یزدان پناه: بله؛ برای ترجمه کتاب، از محتوای این کتاب، یک فایل جداگانه آماده کرده ام که فقط شامل مواردی است که کاربرد برون مرزی دارد که ترجمه آن به اتمام رسیده و درحال پیمودن مراحل بعدی آماده سازی برای چاپ و انتشار در برون مرزی است.
منبع: javidani.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب