گوهرها در ادب فارسی ، ۳
فیروزه در فرهنگ و ادب فارسی، داستان کمک رستم به بیژن با نگین فیروزه اش
به گزارش جاویدانی، فیروزه، سنگی است که با نام ایران در جهان شناخته می شود و مردم این سرزمین رنگش را در کاشی های گنبدها و کاسه های سفالین ریختند و درخشش و ارزشش با خیال و کلام آمیخته اند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی:
فیروزه یا پیروزه سنگی ست قیمتی از نوع آذرین با ترکیب طبیعی فسفات ئیدراته (آبدار) آلومینیوم و مس و فرمول شیمیایی CuAL6(PO4)4(OH)8.4H2O که در عربی فیروزج و در انگلیسی و فرانسوی turquoise نامیده می شود. این کانی از طریق ترکیه( Turquie در زبان فرانسوی) به اروپا برده شده است و به این علت در زبان انگلیسی با این نام خوانده می شود. سنگ فیروزه کانی کمیاب و ارزشمندی است که طی فرایندی در محل های خشک و نیمه خشک و به طور معمول در مناطق کوهستانی و آتشفشانی شکل می گیرد. این سنگ از ترکیب فسفات آلومینیوم و مس هیدراته به وجود می آید و رنگ آن به طور عمده فیروزه ای آبی تا سبز است که بسته به میزان مس و آهن در ترکیبش تغییر می کند. فرآیند تشکیل فیروزه امکان دارد میلیونها سال زمان ببرد و در خلال آن سیالات غنی از مس با موادی مانند آلومینیوم و آهن واکنش می دهند و بعد از فشار و دما در پوسته زمین، فیروزه شکل می گیرد.
فیروزه به سبب بافت نیمه شفاف تا مات و احتمال متخلخل بودنش، به مراقبت خاص نیاز دارد و به طور معمول در جواهرسازی برای ساخت انگشتر، گردنبند و گوشواره به کار می رود. سختی این سنگ بین ۵ تا ۶ در مقیاس موس است و شکنندگی نسبی دارد، بدین سبب باید حین استفاده با دقت نگهداری شود.
از نظر ارزش، فیروزه به سبب کمیابی و رنگ خاصش بسیار محبوب است. رنگ آبی فیروزه ای خالص به طور معمول ارزشمندتر است و فیروزه های نیشابور به عنوان معیار جهانی رنگ و کیفیت شناخته می شوند. در گذشته این سنگ جایگاه ویژه ای در فرهنگ های مختلف داشته و به عنوان نگین در جواهرات استفاده شده است. بهترین معادن آن در ایران (خصوصاً نیشابور)، افغانستان، آمریکا، استرالیا و مصر قرار دارند. در طول تاریخ، فیروزه به عنوان نماد زندگی، حفاظت و انرژی مثبت تلقی شده است.
در جواهرنامه نظامی در مورد معادن فیروزه و کیفیت انواع آن چنین آمده است که معادن معروف فیروزه در چهار موضع بیش نیست: نخست خراسان حدود نیشابور دهی ست که آنرا بشان یا بوژان می خوانند، دوم خوارزم، سوم ماورا النهر حدود خجند و چهارم ترکستان… حکاکان و جوهریان هر فیروزه را که ببینند درحال بدانند که از کدام معدن است و بواسطه معرفت بهترین و بدترین را معلوم کنند. از این میان نیکوترین و معروفترین همانا پیروزه نیشابور است که نسبت به دیگر انواع آن صلب و دشوار می باشد و رنگ آن هیچگاه تباه نشود.
معدن شناسان اروپایی، اصطخری در مسالک الممالک، ابوریحان بیرونی در الجماهر فی معرفه الجواهر، ابوالقاسم عبدلله کاشانی در عرایس الجواهر و نفایس الاطایب و حمدالله مستوفی در نُزهه القلوب همه فیروزه نیشابور را ارزشمندترین و مرغوب ترین نوع فیروزه قلمداد نموده اند. معادن مشهور فیروزه نیشابور شامل معدن ابواسحقی _نیکوترین، رنگین ترین و پربهاترین_ معدن زرهونی بسیار رنگین اما نه به اندازه فیروزه ابواسحقی)، معدن عندلی (عندلیبی، اندکی سبزرنگ) معدن اسبان (سبزرنگ نیکو و دلپذیر) معدن عبدالمجید (رنگین، اندکی درشت طبع) معدن ازهری (به غایت نیکو) و معدن گنجینه (با هر دو نوع فیروزه نیک و بد) هستند.
در این بیت حافظ هم به فیروزه بواسحاقی اشاره می شود و هم به شیخ ابواسحاق اینجو (که عمر حکومتش چندان طولانی نمی شود و از امیرمبارزالدین شکست می خورد):
راستی خاتم فیروزه بواسحاقی
خوش درخشید، ولی دولت مستعجل بود
فیروزه در ایران
سنگ فیروزه و رنگ فیروزه ای از گذشته های دور جایگاه ویژه ای در فرهنگ و باورهای ایرانی ها داشته اند. در رابطه با وجه تسمیه این سنگ در زبان فارسی، گفته شده است که در گذشته باور بر این بوده که هر کس این سنگ را با خود حمل کند، بر دیگران پیروز خواهد شد. از همین رو، نام «پیروزه» بر آن نهاده شده است که بعدها بصورت معرب فیروزه درآمده است؛ هرچند اعراب آنرا حجرالغلبه هم می نامند.
این سنگ به سبب زیبایی، خواص معنوی و ارتباط با اساطیر ایرانی مورد توجه قرار گرفته و در زندگی روزمره و آیین های مختلف نقش مهمی ایفا کرده است. در ادبیات مزدیسنا، رنگ فیروزه ای به فرشته تیشتر، موکّل باران، نسبت داده شده و بنابراین مقدس شمرده می شود. این باورها سبب شده اند که فیروزه به عنوان نمادی از قدرت، برکت و محافظت در مقابل نیروهای منفی شناخته شود. از نظر مذهبی، انگشتر فیروزه در اسلام و فرهنگ شیعی خواص معنوی و برکت دهنده فراوانی دارد، این باور وجود دارد که چشم زخم را دفع می کند و خیر و برکت را زیاد می کند و باعث استجابت دعا می شود.
فیروزه علاوه بر ارزش معنوی، در ادب عامه هم جایگاه برجسته ای دارد. مردم اعتقاد دارند که این سنگ می تواند خوش شانسی بیاورد، چشم زخم را دفع کند و انرژی مثبت را به زندگی فرد وارد کند. همینطور در متون ادبی فارسی، فیروزه به عنوان نمادی از زیبایی، عشق و جاودانگی مورد ستایش قرار گرفته است.
فیروزه نیشابور نسبت به فیروزه های دیگر تفاوت ها و خصوصیت های منحصر به فردی دارد که دلیل اصلی ارزشمندتر بودن آنست. تفاوت ها و علل ارزشمندی فیروزه نیشابور را در این موارد می دانند: رنگ منحصر به فرد آن (فیروزه نیشابور خصوصاً نوع آبی آسمانی که از نظر رنگ یکی از بهترین ها در دنیاست. رنگ یکدست، پررنگ و بدون عیب، نشانگر کیفیت بالای فیروزه نیشابور است. این رنگ در دیگر فیروزه ها کمتر دیده می شود)؛ کیفیت و سختی بالا (فیروزه نیشابور دارای ساختار منسجم تر و مقاوم تری است، که سبب می شود در مقابل سایش و ضربه مقاوم تر باشد و زیبایی خویش را مدت بیشتری حفظ کند)؛ قدمت تاریخی و اصالت جهانی (معدن نیشابور یکی از قدیمی ترین معادن فعال فیروزه در جهان است و فیروزه استخراج شده از این منطقه از قرن ها پیش شناخته شده و محبوب بوده است. این قدمت و اصالت سبب شده ارزش افزوده زیادی پیدا کند)؛ کمیابی نمونه های بی رگه و خالص (در میان فیروزه های نیشابور، نمونه های عجمی یعنی بدون رگه یا لک نادر و گرانبها هستند، که ارزش سنگ را بالا می برد)؛ عدم نیاز به تثبیت و احیای مصنوعی (بسیاری از فیروزه ها برای افزایش دوام و رنگ، تحت فرایند تثبیت _استبلیزیشن_ قرار می گیرند، اما فیروزه نیشابور به سبب کیفیت بالا نیاز به چنین فرآیندی ندارد و بصورت طبیعی بادوام و زیباست)؛ تنوع رنگی و درخشندگی بهتر (نسبت به فیروزه کرمان و دیگر نمونه ها، فیروزه نیشابور هم تنوع رنگی بیشتری دارد و هم جلا و درخشندگی بالاتری که آنرا جذاب تر می کند) و محبوبیت و تقاضای جهانی (فیروزه نیشابور در جهان شهرت و بازار خاص خویش را دارد و این تقاضای بالا قیمت آنرا بالاتر نگه می دارد).
فیروزه در ادبیات و شعر فارسی
در ادبیات فارسی، سنگ فیروزه به عنوان نماد زیبایی، ثروت، پیروزی و همینطور گنبد آسمان بارها در تشبیهات و استعاره ها به کار رفته است. فیروزه را در اشعار خیلی از شاعران بزرگ چون نظامی، سعدی، حافظ، فردوسی، عطار و… و دیگران می توان یافت. مانند این بیت از عطار:
نُه فلک فیروزه ای از کانِ اوست
وز دل تو یک نگین می بایدش
یا این بیت از انوری:
بختِ پیروز تو را گنبد فیروزه چرخ
تا قیامت سبب نصرت و پیروزی کرد
تشبیه آسمان به فیروزه و تعابیری مثل گنبد فیروزه و طارم فیروزه از همین قبیل است این بیت حافظ:
به جز آن نرگس مستانه که چشمش مرساد،
زیر این طارم فیروزه کسی خوش ننشست
در شاهنامه غالباً فیروزه برای آراستن تخت شاهی یا هودج و مهدهایی که بر پشت پیلان قرار می داده اند استفاده شده:
نهادند مهد از بر پنج پیل
ز پیروزه، رخشان تر از آب نیل
یا:
زمین و زمان خاک پای تو باد
همان تخت پیروزه جای تو باد
یا برای زینت کمربند شاهی، مانند این بیت:
یکی جامه شهریاران به زر
ز یاقوت و پیروزه، تاج و کمر
اما یک نگین فیروزه مشهور در شاهنامه است که در داستان بیژن و منیژه از آن یاد می شود. سنگ فیروزه انگشتریِ رستم، که نام جهان پهلوان بر آن کنده شده و رستم پنهانی آنرا در دل مرغ بریانی که بوسیله منیژه برای بیژن می فرستد جا می دهد، تا بیژن در تاریکی چاه بتواند بفهمد که رستم برای نجاتش آمده:
یکی مرغ بریان بفرمود گرم
نبشته بدواندرون نان نرم،
سبک، دست رستم بسانِ پری
بدو در، نهان کرد انگشتری
بدو داد و گفتش: بدان چاه بر،
که بیچارگان را تویی راهبر
منیژه مرغ را برای بیژن می آورد و در چاه می اندازد:
چو دست خورش برد از آن داوری،
بدید آن نهان کرده انگشتری
نگینش نگه کرد و نامش بخواند،
ز شادی بخندید و خیره بماند
یکی مهر پیروزه، رستم بر اوی
نوشته به آهن به کردار موی!
در واقع رستم با این ترفند، پنهانی حضور خویش را به بیژن در تاریکی ته چاه افراسیاب خبر می دهد.
عقیق و کهربا و بُسَّد و پیروزه را مانَد
شقیق و شنبلید و بوستان افروز و سیسنبر
قاآنی در این بیت، شقایق سرخ را به عقیق، شنبلید زرد را به کهربا، بوستان افروز یا تاج خروس را به بُسَّد یا مرجان و سیسنبر سبز را به پیروزه مانند می کند و گل ها را در گلستان به سان گوهرهای درخشنده می بیند. سعدی هم از تشبیهات پیروزه _و گل و گیاه_ زیاد بهره می برد و هم از خود فیروزه به عنوان جواهر:
نهد لعل و فیروزه در صلب سنگ
گلِ لعل در شاخِ فیروزه رنگ
و در جایی از گلستان می گوید:
خاتونِ خوب صورت پاکیزه روی را
نقش و نگار و خاتمِ فیروزه گو مباش!
نظامی هم از فیروزه به عنوان زینت و گوشوار بهره می برد و استعاره از پند و اندرزی می گیرد که باید آویزه گوش کرد:
از آن نکته ها مردمِ تیزهوش
پر از لعل و پیروزه کردند گوش
رنگ پیروزه یا ازرق را در هفت گنبد نظامی می بینیم و روز چهارشنبه، که بهرام گور به گنبد فیروزه ای می رود تا دختر پادشاه پنجمین اقلیم (دختر پادشاه مغرب) برایش قصه ماهان مصری را بگوید:
چارشنبه که از شکوفه مهر
گشت پیروزه گون سواد سپهر
شاه را شد ز عالم افروزی
جامه پیروزه گون ز پیروزی
شد به پیروزه گنبد از سر ناز
روز کوتاه بود و قصه دراز...
در پایان قصه، ماهان را خضر پیامبر نجات می دهد و به فیروزی می رساند که با سبزی و فرخ پی بودن در پیوند است.
کوتاه سخن این که فیروزه، سنگی است که با نام ایران در جهان شناخته می شود و مردم این سرزمین رنگش را در کاشی های گنبدها و کاسه های سفالین ریختند. درخشش و ارزشش با خیال و کلام آمیخته و با نگاهی به تاریخ ادب و هنر و گستره فرهنگ، می شود دید که فیروزه برای ساختن جهان فرهنگی ایران سنگی باارزش و بی نظیر است. خلاصه اینکه معادن مشهور فیروزه نیشابور شامل معدن ابواسحقی _نیکوترین، رنگین ترین و پربهاترین_ معدن زرهونی بسیار رنگین اما نه به اندازه فیروزه ابواسحقی)، معدن عندلی (عندلیبی، کمی سبزرنگ) معدن اسبان (سبزرنگ نیکو و دلپذیر) معدن عبدالمجید (رنگین، کمی درشت طبع) معدن ازهری (به غایت نیکو) و معدن گنجینه (با هر دو نوع فیروزه نیک و بد) هستند. سنگ فیروزه انگشتریِ رستم، که نام جهان پهلوان بر آن کنده شده و رستم پنهانی آن را در دل مرغ بریانی که بوسیله منیژه برای بیژن می فرستد جا می دهد، تا بیژن در تاریکی چاه بتواند بفهمد که رستم برای نجاتش آمده: یکی مرغ بریان بفرمود گرم نبشته بدواندرون نان نرم، سبک، دست رستم بسانِ پری بدو در، نهان کرد انگشتری بدو داد و گفتش: بدان چاه بر، که بیچارگان را تویی راهبر منیژه مرغ را برای بیژن می آورد و در چاه می اندازد: چو دست خورش برد از آن داوری، بدید آن نهان کرده انگشتری نگینش نگه کرد و نامش بخواند، ز شادی بخندید و خیره بماند یکی مهر پیروزه، رستم بر اوی نوشته به آهن به کردار موی! نظامی هم از فیروزه بعنوان زینت و گوشوار بهره می برد و استعاره از پند و اندرزی می گیرد که باید آویزه گوش کرد: از آن نکته ها مردمِ تیزهوش پر از لعل و پیروزه کردند گوش رنگ پیروزه یا ازرق را در هفت گنبد نظامی می بینیم و روز چهارشنبه، که بهرام گور به گنبد فیروزه ای می رود تا دختر پادشاه پنجمین اقلیم (دختر پادشاه مغرب) برایش قصه ماهان مصری را بگوید: چارشنبه که از شکوفه مهر گشت پیروزه گون سواد سپهر شاه را شد ز عالم افروزی جامه پیروزه گون ز پیروزی شد به پیروزه گنبد از سر ناز روز کوتاه بود و قصه دراز...
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب