وقتی آسمان دیده نمی گردد...
به گزارش جاویدانی، علیرضا حسن زاده، پژوهشگر و مردم شناس حوزه مطالعات فاجعه، آلودگی هوای تهران را نه فقط بحرانی سلامت محور، بلکه ضربه ای عمیق به میراث حسی، هویت فرهنگی، میراث فرهنگی و زیست آئین ایرانی می داند؛ شهری که می تواند موزه زنده و باید زیستگاه باشد، اما به «زیستگاه خطر» تبدیل گشته است.
به گزارش جاویدانی به نقل از ایسنا، در سال هایی که بحث آلودگی هوا بیشتر با آمار بیماری ها، مرگ و سرطان گره خورده، حسن زاده زاویه ای کمتر دیده شده را پیش می کشد: «آلودگی هوا، میراث فرهنگی و هویت شهری را نیز بیمار کرده است.» او باور دارد شهر یک «موزه زنده» است و وقتی آسمان دیده نمی گردد، رایحه طبیعت کور می شود و لمس حیات شهری مختل، در عمل بدن و روح شهروند و شهر درهم، مبتلا به اختلال می شوند. تهران امروز، فقط آلوده نیست، از معنا و شادی زیستی هم تهی شده است.
این مردم شناس حوزه مطالعات فاجعه و دانشیار پژوهشکده مردم شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در رابطه با تأثیرات منفی آلودگی هوا از نظر اجتماعی فرهنگی هویتی و میراثی با ایسنا سخن اظهار داشت که در ادامه مشروح آن می خوانیم:
در سالهای اخیر در رابطه با تاثیرات فیزیکی آلودگی هوا بر سلامت شهروندان خیلی صحبت شده است. اما تأثیرات فرهنگی، اجتماعی، هویتی و میراثی آلودگی هوا چه طور است؟
ازقضا هوا جانِ فرهنگ هم هست. در ادبیات انسان شناسی امروز، مفهومی داریم با عنوان زیست میراث (Life Heritage یا Bio-Heritage)، همان چیزی که یونسکو آنرا میراث زنده (Living Heritage) می نامد. زیست میراث بر پیوند درهم تنیده فرهنگ با زیست بوم تاکید دارد؛ یعنی میان زیست بوم طبیعی و زیست بوم فرهنگی فاصله ای نیست. من در این مورد در کتاب هایی چون «وضع آیینی و وضع هنجاری»، «فرهنگ در سایه همه گیری»، «کودکان و قصه های پریان» و «کودکان و جهان افسانه» سخن گفته ام. در این رویکرد، فرهنگ همان «زیست آیین» است؛ مجموعه ای از کنش ها، خلاقیت ها، سنت ها و شیوه های ماندگار زیستن که در تعامل با محیط زیست شکل می گیرند. آلودگی هوا و استیلای الگوهایی از اختلال زیست محیطی ناشی از فجایع طبیعی و انسانی نشان از بحران در زیست مراسم ایرانی دارد. ببینید همه مسایل ما هم ابعاد هستی شناختی، معرفتی و هم ابعاد اجتماعی و زیست محیطی دارد که آنرا میتوان بحران روایت در نزد دولت های ایرانی برای تعریف تعادل زیست محیطی و محیط زیست اجتماعی و شهری و حفظ جریان شاداب و پویای زندگی در آن دانست.
اگر با این نگاه به آلودگی هوای تهران بنگریم، درخواهیم یافت که یکی از مهم ترین لطمه های آن، ضربه مستقیم به میراث حسی شهر است. میراث حسی مجموعه کیفیت هایی است همچون، منظر رایحه، منظر بصری، منظر شنیداری و منظر چشایی.
آلودگی هوا نه تنها مرگ ومیر و بیماری هایی چون سرطان و اختلال حافظه را زیاد می کند، بلکه رابطه انسان با شهر و طبیعت شهری را مختل می کند. شهری که باید زیستگاه باشد، به مکانی برای گریز تبدیل می شود، نوعی بی جاشدگی (Displacement) که در الگوهای شبیه وضعیت جنگ، آتشفشان یا بلایای طبیعی رخ می دهد. این بی جاشدگی، هم جسمانی و هم حسی ـ هویتی است. بی جا شدن یعنی بحران در ابعاد حسی و فضایی هویت.
شما دیگر آسمان را نمی بینید، کوه دماوند را نمی بینید، بوی دود می شنوید، احساس خفگی می کنید و حتی اشتهایتان کاهش می یابد؛ یعنی گویی اندام های حسی شهروند و «اندام های حسی شهر» هم زمان مبتلا به اختلال و نشانه های حیات کم رنگ می شوند.
در ایران، توجه به این بُعد از میراث کمتر بوده است؛ برای اینکه فهم آن مستلزم پذیرش این است که شهر یک موزه زنده است. فضای شهر و روستا البته خود زیست میراث ایرانی است. اگر این دیدگاه پذیرفته می شد، باید برای شهر «حریم منظر بصری»، «حریم منظر رایحه»، «حریم شنیداری» و حتی «حریم چشایی» درنظر گرفته می شد. مراقبت از این حریم ها همان عدالت زیست محیطی و عدالت میراثی است، امری که در تهران امروز مبتلا به اختلال شده است. البته این به طبقاتی شدن شهر، بلند مرتبه سازی، سیستم حمل و نقل، نوع وسیله نقلیه و فراوانی آن، الگوی تحرک جغرافیایی در تهران، فروش تراکم و... مربوط می شود. شما همین مساله را در شمال نیز دارید؛ منظر بصری دریا کاملا کور شده است و ویلاها و هتل هلی تولید شده اجازه دیدن دریا را به شهروند یا مسافر نمی دهد.
یعنی بدن تنها محمل تجربه حسی نیست، بلکه محمل تجربه فرهنگی از فضای زیستی هم است و با آلودگی هوا لطمه می بیند؟
در عمل همینطور است. بدن محمل اصلی هویت است. هویت ملی، محلی، جنسیتی، سنی، دینی و آیینی. اما در دهه های گذشته دولت ها، بحران روایت در رابطه با بدن داشته اند؛ یعنی ناتوانی در فهم این که هویت ملی بدون بدن سالم قابل تحقق نیست. هویت ملی فقط، یک روح متعالی نیست، یک جسم سالم نیز است، یک جسم شاداب. بطورمثال ما در مورد تعریف شادی زیستی گرفتار بحران تعریف جدی در سازمان ها و نهادهای دولتی خود هستیم.
امروز در تهران نوعی فرهنگ اضطرار شکل گرفته است؛ ترک تهران در ایام آلودگی، مانند دوره کرونا یا حتی در مواقع تهدید جنگی. تهران به شهری تبدیل گشته که «زیستگاه خطر» تلقی می شود. این اضطرار خود یک پدیده فرهنگی است.
چهار نسل پیش، روز تهران با دیدن دماوند شروع می شد. این خود یک لحظه زیباشناختی–هویتی بود. امروز این تجربه ممکن نیست؛ نتیجه بی توجهی به عدالت زیست محیطی و نابرابری فضایی. دسترسی برابر به هوای سالم، دستگاه تصفیه، امکان خروج از شهر یا حتی امکان رها کردن کار در ایام آلوده برای همه یکسان نیست.
در چنین شهری، سایه آلودگی هوا بر فعالیتهای انسانی افتاده و حوزه عمومی مختل می شود و درنتیجه خلاقیت و عاملیت انسانی کاهش پیدا می کند.
آیا این نگاه که جسم و روح شهر و شهروندان را واحد می بیند، در سنت ایرانی سابقه داشته است؟
بله و اتفاقاً این همان بنیان جهان بینی ایرانی است. در ایران باستان و سنت های عرفانی، «زیست سالاری» یا Bios–Cultural Unity یک اصل بوده است؛ یعنی یگانگی تن، روح، فضا و طبیعت.
سعدی قرن ها قبل از «دو شکر برای هر دم و بازدم» سخن گفته است. این یعنی یک زیست سیاستِ هوا، به تعبیر امروز هانری لوفور، «حق شهروندی» مبتنی بر نفس کشیدن در هوای سالم می باشد. اما مدیریت شهری امروز ما ـ بر خلاف این سنت ـ به جای صیانت از حریم های زیستی و میراثی، گرفتار تراکم فروشی، ساخت وساز بی ضابطه و قانونی شده که قابل خریدن یا دور زدن است. هیچ چیز با اهمیت تر از حیات و زندگی نیست و قانون بدون استثنا باید حافظ آن باشد و بطورمثال نتوان تراکم یا طرح ترافیک خرید. البته زیرساخت های ضروری جهت این تغییر نگاه مدیریتی باید فراهم گردد.
اگر این نگاه فرهنگی–زیستی مبنا قرار می گرفت، نه خودروی بی کیفیت تولید می شد، نه موتورسیکلت آلاینده و نه شهر به این درجه از بحران می رسید.
این بحران در نهایت به چه وضعیتی ختم می شود؟
به تجربه زیست در یک شهر سمی (Toxic City). در این شهر، شادی زیستی ـ همان شادی ای که حافظ و سعدی آنرا ستوده اند ـ از میان می رود.
شادی زیستی از چه شروع می شود؟ از نفس راحت، از دیدن آسمان، از نوشیدن آب سالم، از نظر زیبا، از عدم وجود صداهای گوشخراش ترافیک و ترافیک سنگین و چند ساعته. وقتی این ها نباشد، شهر گرفتار تعطیلی زیستی می شود؛ ورزش در فضای باز ممنوع، مدارس تعطیل، حضور در فضاهای عمومی کاسته شده. این وضعیت زیست محیطی خود نوعی «خشونت نرم» مقابل کودکان، سالمندان و بیماران است.
یعنی عدالت زیست محیطی حلقه مفقوده مدیریت شهری امروز است؟
کاملا. ما در ایران در مرحله ای هستیم که پسافاجعه (Post-Disaster) خود به یک وضعیت پایدار تبدیل گشته است. زیست افزایی جای خویش را به زیست کاهی داده است. شادی زیستی محو شده است و بدتر از همه، ما با میراثی شدن فقر و زیست محیطی شدن فقر رو به رو هستیم، میراث فرهنگی به جای تولید ثروت، قربانی فرسودگی و بی توجهی شده است. محیط زیست لطمه دیده، به تعطیلی و فقر شغلی و هزینه های سنگین درمانی منجر گردیده است.
زیست سیاست در ایران ـ از ساخت خودرو و سوخت تا وضعیت حمل و نقل عمومی ـ گرفتار بحران روایت است. مدیریت شهری نیازمند نوزایی است. حتی نسل مدیران باید در ایران تغییر کند. نسلی جوان تر اما دانشگاهی و با اندوخته دانشگاهی مربوط باید امکان حضور یابد.
عدالت زیست محیطی یعنی دسترسی برابر به هوای سالم. همه امکان خروج از تهران در ایام آلوده یا داشتن ویلا در شمال ندارند. قانون باید در خدمت زیست خوب باشد، نه قابل خریدن و فروش.
تهران در مقابل خشکسالی، آلودگی هوا و زلزله لطمه پذیر است. چشم انداز فعلی، چشم انداز پسافاجعه ای پایدار است؛ یعنی بحران، چهره ای پایدار پیدا کرده است. البته پایداری منظر خشکسالی و هوای آلوده از زلزله پایدارتر و پدیدارتر است.
جامعه آرمانی، چه در سنت یونانی ـ ارسطویی و چه در جهان ایرانی، باید «زندگی خوب» و «شادی زیستی» بوجود آورد. اما امروز تهران به یک شهر زیست ناپذیر بدل شده است. شهر در اوج آلودگی از حرکت می ایستد و ما تنها با حداقل های زیستی مواجهیم.
در نهایت باید اظهار داشت: نرودا گفت «هوا را از من بگیر، خنده ات را نه» اما واقعیت این است که بدون هوا، خنده ای هم نخواهد ماند.
در تهران و سایر شهر های بزرگ ما با تلفیق افق های فاجعه رو به رو هستیم؛ یعنی خشکسالی، هوای آلوده، تصادفات مکرر، و… این ها همان وضعیت فاجعه تشدید شده یا مضاعف و همان زیست فاجعه ایرانی است یعنی زیستن با فاجعه طبیعی و انسانی بجای رویارویی با آن. یعنی نهایتاً تعطیلی شهر؛ یعنی انتخاب بین بد و بدتر. این یعنی تصمیم واکنشی دولت. آلودگی هوا پدیده ای است که بالاتر از دو دهه در تهران وجود داشته است. آیا سازمان های مسئول بجای برخورد واکنشی نباید برنامه ای کنشمند برای آن می داشتند؟ مسئله خشکسالی مساله قرن های متمادی و تاریخی ایران است، تصادفات جاده ای سال هاست رخ می دهد، آیا نباید دولت های ایرانی فکر طولانی مدت برای این ها می کردند؟ به گمانم پایداری منظر فاجعه و سوءمدیریت دراین زمینه یک بحران هستی شناختی را دربر دارد؛ اینکه دولت های پسافاجعه در ایران تمرکز لازم را بر سیاستهای زیستی و زیست پذیری سرزمینی ندارند و تاثیر بطورمثال آلودگی هوا بر بدن و جایگاه بدن به عنوان یک واحد زنده و شاداب را نمی دانند یا دانایی کنشمند و عملی در اینباره ندارند یا به تعبیر دیگر ما گرفتار یک بحران گفتمانی و پارادایمی در مدیریت شهر های خود هستیم که در آن زیست شهری و انسانی یک جریان گفتمانی غالب و دال مرکزی نیست. البته «پژوهش محور» شدن سیاستگذاری در ایران و تغییر آن از یک امر کلامی و خلق الساعه به انجام مطالعه معضل دیگر ماست و این البته ریشه تاریخی دارد و در دوگانه ابوریحان بیرونی و محمد غزالی قابل مشاهده می باشد.
حرف آخر اینکه زیست میراث بر پیوند درهم تنیده فرهنگ با زیست بوم تأکید دارد؛ یعنی میان زیست بوم طبیعی و زیست بوم فرهنگی فاصله ای نیست. میراث حسی مجموعه کیفیت هایی است همچون، منظر رایحه، منظر بصری، منظر شنیداری و منظر چشایی. اگر این دیدگاه پذیرفته می شد، باید برای شهر حریم منظر بصری، حریم منظر رایحه، حریم شنیداری و حتی حریم چشایی در نظر گرفته می شد.
منبع: javidani.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب