در برنامه سوره بررسی شد؛
نهج البلاغه از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت و اهمیت پیدا کرد؟
به گزارش جاویدانی در دومین قسمت از ویژه برنامه تلویزیونی سوره؛ فصل نهج البلاغه مجید معارف استاد دانشگاه تهران درباره اهمیت نهج البلاغه در تاریخ و این که از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت سخن گفت.
به گزارش جاویدانی به نقل از مهر، در دومین قسمت از برنامه «سوره؛ فصل نهج البلاغه» ابتدا ترجمه سیدعلی نقی فیض الاسلام از نهج البلاغه مورد نقد و بررسی قرار گرفت وسپس درباره مبحث «نهج البلاغه در تاریخ» با حضور مجید معارف استاد دانشگاه تهران، نویسنده و پژوهشگر گفتگو شد.
دیانی در ابتدای برنامه پرسید که آیا مرحوم سیدرضی فقط با رویکرد ادبی وبلاغی سخنان امیرالمومنین را گزینش کرد و کار دیگری انجام نداد؟
معارف پاسخ داد: من که در دانشگاه تدریس می کنم، یک درس دو واحدی هم به نام «شناخت نهج البلاغه» تدریس می کنم که ویژه دانشجویان دوره کارشناسی است و از سال ها قبل درکنار حدیث پژوهی این درس را هم تدریس می کردم چون سخنان امام علی (ع) از مصادیق حدیث است و نهج البلاغه، مصداق روایات قولی است برای همین نهج البلاغه پژوهی در دایره کاری من بود و تدریس این درس منشأ برکات بسیاری برای بنده شد. در مورد نهج البلاغه، شبهات بسیاری وجود دارد که یکی از مهم ترین آنها نسبت انتساب نهج البلاغه به امام علی (ع) است و این که گردآورنده این اثر که سیدرضی است، خالق نهج البلاغه است یا خیر؟ در همین راستا من متوجه یکسری افزوده و اقدامات توسط سیدرضی در متن نهج البلاغه شدم و به نظرم آمد که اگر سیدرضی خودش سازنده نهج البلاغه بود می بایست این کتاب را طوری بنویسد که خودش نخواهد بنویسد مفهوم فلان لغت، این است به بیان دیگر از لغات مشهور استفاده می کرد.
وی اضافه کرد: پیروی همین موضوعات بنده درباره مبحث اقدامات سیدرضی در نهج البلاغه تأملی کردم وبه همراه یکی از دانشجویانم مقاله ای با همین مبحث نگاشتم که در دانشنامه علوی (سال نهم، شماره علوی، سال ۱۳۹۷) چاپ شد. در این پژوهش ما بیشتر از ۱۲ مورد استخراج کردیم که نشان داد سیدرضی فقط یک گردآورنده و تدوین کننده صِرف نیست.
دیانی در ادامه از وی خواست تا به ذکر این موارد بپردازد و معارف هم به ذکر این نکات پرداخت و توضیح داد: نگارش خطبه جامع یکی از این موارد بود. سیدرضی دراین خطبه مقدمه نگاری و اشاره کرده که خودش نام نهج البلاغه را برای این کتاب برگزیده است. دلیلش هم این است که امیرالمومنین (ع) آبشخور وسرچشمه فصاحت وبلاغت و سخنانشان چندبعدی است. ازاین رو نخستین کار سیدرضی نگارش خطبه جامع است که همه اینها را در این خطبه آورده است.
این استاد دانشگاه تهران افزود: ذکر مصادر روایات دربرخی از مواقع دومین اقدام سیدرضی است. گاهی ایشان را متهم می کنند که سازنده نهج البلاغه است ولی حداقل در ۱۷ مورد ارجاع و منبع وجود دارد. ارجاع به بعضی از آثار خودش از دیگر کارهایی است که سیدرضی انجام می دهد. ذکر محاسن ادبی کلام امیرالمومنین (ع) هم دلیل دیگری است که نشان دهد چگونه ذوب در محبت و عشق امیرالمومنین (ع) است. البته گاهی هم علاوه بر ذکر محاسن بلاغی، تحلیل بلاغی کرده است. ذکرشواهد قرآنی، روایی و ادبی جهت اعتباربخشی به سخنان امام علی (ع) از دیگر مواردی بود که ما از این پژوهش استخراج کردیم. مثلا امام علی (ع) سخنی دارند مبنی براینکه خداوند اگر به کسی چهار نعمت شکر، دعا، توبه واستغفار را بدهد از چهار حُسن نعمت، اجابت، مغفرت و امان محروم نخواهد شد. سیدرضی درباره این سخن می گوید که این حرف از لطایف سخن امیرالمومنین (ع) است که مویدات قرآنی دارد و شواهدات قرآنی ش هم ذکر می کند، کما این که گاهی هم شواهد روایی ذکر می کند.
معارف افزود: سیدرضی گاهی در ذیل سخنان امام توضیحات لغوی می دهد یعنی در بخش هایی از نهج البلاغه که فکر کرده خواننده متوجه بعضی از لغات نشده آنها را توضیح داده و در دل حکمت ها یکدفعه یک فصلی را می گشاید که هنوز نه ما و نه هیچیک از پژوهشگران و شارحان دلیل اینکار را متوجه نشدند. توضیحات فقه الحدیثی، مورد دیگری بود که ما از پژوهش هایمان استخراج کردیم. مثلا امیرالمومنین (ع) در بخش حکمت ها می فرمایند اگر کسی با دست کوتاه انفاق کند با دست بلند پاسخ می گیرد. سیدرضی درباره این حکمت می گوید منظوراز دست کوتاه در اینجا دست بنده و دست بلند هم دست خداست.
ذکر مبحث بعضی از روایات، مورد دیگری بود که معارف به آن پرداخت و اشاره کرد: کلاً سیدرضی وقتی خطبه ها را بیان می کند می گوید که هرخطبه درکجا و درباره چه چیزی صادرشده است. ضمن این که معمولا خطبه های سید طلیعه دارد و موضوعات و شأن صدور آن برای ما مشخص می شود.
وی سپس خطبه پنج نهج البلاغه را قرائت کرد و به صورت مصداقی به موردی که اشاره کرده بود پرداخت.
این حدیث پژوه اضافه کرد: ذکراختتامیه کتاب و تاریخ تألیف آن. یکی دیگر از موارد پژوهشی ما در مقاله ای است که اشاره کردم. همانطور که نهج البلاغه به قلم سیدرضی افتتاحیه دارد به قلم سیدرضی اختتامیه هم دارد. یعنی خودش اعلام می کند که در اینجا کتاب من به پایان رسید. برپایه مواردی که اشاره کردم و در مقاله هم آوردم به نظرم اگر سیدرضی خودش جاعل و گردآورنده بود خیلی از این موارد لغو می شد. یک نظر دیگر هم وجود دارد مبنی براینکه نخستین شارح نهج البلاغه به اعتبار کارهایی که انجام داده، خود سیدرضی است.
پس از آخر این بحث دیانی از معارف پرسید که آیا اتهاماتی که بعضاً به نهج البلاغه وارد می شود مبنی براینکه سندیت و اصالت ندارد چقدر قابل تأمل است؟
معارف اظهار داشت: ما در علم الحدیث اصطلاحی داریم به نام «حدیث مرسل»؛ یعنی حدیثی که واسطه ای که آنرا از امام نقل می کند نامشخص است. بعدها به هر حدیثی که به کلی عاری از سند بود مرسل می گفتند. وضعیت ظاهری نهج البلاغه «مرسل» است چون در آن نه منبعی می بینیم نه سند. «حدیث مرسل» در مقابل «حدیث مُسنَد» قرار دارد. وقتی حدیثی مرسل باشد در باکس احادیث ضعیف قرار می گیرد چون شخصیت یک حدیث به سند آن است و هرحدیث مسندی هم ضرورتاً صحیح نیست و باید روایان آنرا در پرتوی علم رجال بررسی نمایند. خب حالا وقتی نهج البلاغه جزو احادیث مرسل قرار گیرد، محتمل به شبهاتی می شود که بالاترین شبهه ش هم جعلیت و پایین ترین شبهه ش هم این است که برای آن اسباب اعتبار درست نماییم.
وی اضافه کرد: برای اسباب اعتبار و اصالت بخشی دو کار می توانیم بکنیم؛ یکی این که منبع و اسناد نهج البلاغه را پیدا و آنرا تبدیل به حدیث مُسند نماییم. مثلا خطبه شقشقیه یکی از خطبه هایی است که خیلی تشکیک برانگیزاست. تا هم اکنون بیشتر از ۷۰ درصد نهج البلاغه منبع شناسی و سندشناسی شده و این آمار خوبی است. علتش هم این است که سیدرضی پشتش به کتابخانه هایی در بغداد گرم بوده است که منابع و مدارک این خطبه ها در آن کتابخانه ها بوده است اما متأسفانه حدود چهل سال بعد سیدرضی در سالهای ۴۴۰ هجری به خاطر بعضی از رقابت های شیعه و سنی در بغداد و هجمه ای که به شیعیان وارد شد این کتابخانه ها آتش گرفت؛ پس بعید نیست که بعضی از مصادر سیدرضی برای همیشه از دسترس خارج شده باشد که در چنین صورتی هم باز اعتبار نهج البلاغه افزوده می شود ضمن این که تاریخ طبری و کتاب شیخ مفید که از بین نرفته است.
استاد دانشگاه تهران افزود: اقدام دومی که برای اعتبار درست کردن نهج البلاغه می توانیم انجام دهیم این است که کاری به سند نداشته باشیم و خود متن را تحلیل و نشانه شناسی نماییم. البته این اقدام کاملاً با مورد اول فرق دارد اما معارض همدیگرهم نیستند. ابن ابی الحدید که از شارحان نهج البلاغه است در مقدمه شرح نهج البلاغه می گوید سخن امام علی (ع) پایین تر از سخن خداوند و بالاتر از سخن بشری است. یعنی برای سخنان ایشان چنین ترازی قائل می شود. سیدرضی آدم خیلی مودبی است و امیرالمومنین (ع) را در هیچ موضوعی حتی فصاحت و بلاغت از رسول خدا (ص) نینداخته است.
دیانی اظهار داشت: پس با این مبنا ما اگر سراغ خود متن برویم و بخواهیم متن را بررسی نماییم آیا این متن می تواند برای سیدرضی باشد؟
وی پاسخ داد: متن پژوهی از چند زاویه انجام می شود که من به دو زاویه کاربردیش را اشاره می کنم؛ یکی از زاویه ادبی- بلاغی و دیگری از زاویه محتوای معارف نهج البلاغه را با قرآن بسنجیم که تابع یک دستورالعمل است. در مورد زاویه اول اینکه، ابن ابی الحدید اثبات می کند که کلام امام علی (ع) تبدیل به کلام الگو می شود به طوریکه اگر کسی می خواست خطبه سرا باشد اول می بایست برخی از خطبه های حضرت را حفظ می کرد. در مورد زاویه دوم هم، بنده کتابی نوشتم با عنوان «ارتباط نهج البلاغه با قرآن» که در دو ساحت قابل اتفاق است؛ یکی در ساحت سبک ادبی و دیگری در ساحت معارف و محتوا. مثلا توحید در قرآن و نهج البلاغه، اخلاق در قرآن و نهج البلاغه، نبوت در قرآن و نهج البلاغه و...
مجری برنامه در انتها پرسید که نهج البلاغه از چه زمانی مورد توجه قرار گرفت و اهمیت پیدا کرد؟
معارف توضیح داد: در عالم اسلام نخستین کتابی که محور پژوهش دانشمندان قرار می گیرد و بیشترین آثار را به لحاظ کمیت و تنوع به خودش اختصاص می دهد قرآن کریم است. پس از قرآن، متون حدیثی خیلی مورد پژوهش قرار می گیرد به صورتی که مثلا در محور اهل تسنن درباره کتاب «الموطاء» مالک بن انس حدود صد شرح یا مثلا درباره صحیح بخاری حدود شصت شرح نوشته شده است. پس کتابهای حدیثی خیلی مورد شرح نگاری قرار می گیرند. درمحور شیعه درباره کتاب کافی کلینی شرح های بسیاری نوشته شده است. درباره نهج البلاغه هم بیشتر از دویست شرح مفصل، مختصر، کامل و ناقص شرح نوشته شده است. این شرح ها از همان قرن پنجم یعنی پس از فوت سیدرضی نوشته شده است. البته گفتم که برخی هم گفتند خود سیدرضی نخستین شرح را نوشته است. کارهای پیرامونی نهج البلاغه هم به دو دسته قابل تقسیم است؛ کارهایی که سبقه تاریخی دارد مثل شرح نگاری، تحلیل نگاری، استدراک نگاری و ترجمه آن که از قرن هفتم شروع شد و دسته دوم کارهایی که درعصر حاضر بیشترمسئله شده است مثل نقد شبهات، لیست نویسی، ترجمه های متنوع و فراوان، تحقیقات میان رشته ای میان قرآن و نهج البلاغه و لغت نامه های نهج البلاغه. نهج البلاغه از وقتی وارد مطالعات آکادمیک شد ورشته دانشگاهی را به خودش اختصاص داد» آثار و علاقمندان بسیار زیادی را به خودش مختص کرده است.
منبع: javidani.ir
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب