سرشت لسانی قرآن کریم و فقه محیط زیست
به گزارش جاویدانی قم آنچه پیش روی خوانندگان قرار دارد، سلسله مباحثی است برگرفته از دروس خارج فقه آیت الله رشاد تحت عنوان «فقه زیست فناوری» که در مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) عرضه می شود.
آیت الله علی اکبر رشاد رئیس شورای حوزه های علمیه استان تهران درسلسله جلسات دروس خارج فقه تحت عنوان «فقه زیست فناوری» با مروری بر مباحث جلسات گذشته بیان نمود: جلسه گذشته راجع به برخی ادله کتابی در ارتباط با کار علمی در قلمرو مهندسی ژنتیک بحث شد. گفته شد ادله قرآنی را میتوان به گروه ها و دسته های چندگانه ای تقسیم کرد. پاره ای از آیات به صورت مطلق و به نحو فراگیر و عام در کاوش و پژوهش حوزه زیستی و زیست وران و موجودات زنده و کائنات حیّه لسان تجویزی دارند؛ بلکه بشر را دراین زمینه تشویق و ترغیب می کند.
سرشت لسانی قرآن کریم
آیت الله رشاد با اشاره به اینکه به اختصار به این نکته تفسیری ناشی از سرشت لسانی قرآن اشاره کنم و سپس به توضیح نمونه آیاتی که به کار علمی در مورد موجودات زیست ور تشویق می کند برگردم، اظهار نمود: قرآن کریم به سبب ساختار صوری و محتوایی خود اگر هر موضوعی را که در رابطه با شأن و رسالت این کتاب بزرگ باشد با آن رویکرد مطالعه کرده و مرور کنید این تصور در شما قوت می گیرد که گویی این کتاب درباره همین مبحث است یا ثقل مباحث این کتاب در ارتباط با همین موضوعی است که شما در صدد مطالعه آن هستید و این چیز بسیار شگفت و شگرفی است؛ مثلا اگر بخواهید وارد بحث از توحید و ذات الصفات باری بشوید از باء بسم الله قرآن که آغاز می کنید تا سینِ ناسِ این کتاب مقدس و مبارک فکر می کنید این کتاب یکسره الهی نامه است؛ چنانکه اگر به قصد انسان شناسی و مطالعه سرشت و صفات و امور و شئون انسان وارد مطالعه بشوید باز از همان سوره فاتحة الکتاب (دیباچه قرآن کریم) تا سوره ناس آنقدر مطلب وجود دارد و انبوهی از معلومات و اطلاعات در ارتباط با انسان و در زمینه انسان شناسی در این کتاب مطرح شده که تصور می کنید کتاب قرآن انسان نامه است و اثری در انسان شناسی است؛ چنانکه با مبحث مطالعه جامعه شناسی یا حکم شناسی یا مباحث علمی.
وی با اشاره به اینکه اگر شما وارد قرآن کریم بشوید از آغاز تا انجام این نامه نورانی مطالب فراوانی را فراچنگ خواهید آورد که در ارتباط با مطالب و مسائل علمی می شود به حدی که برخی از محققین و مؤلفین کتاب هایی تحت عنوان قرآن و علم و با نامهای مشابه دیگر نوشته اند، متذکر شد: گاهی غیر مسلمان ها هستند که دراین زمینه و با این دست عناوین مطالعه کرده و اثر تولید کردند؛ یعنی کتاب هایی وجود دارد که مسیحیانی از این زاویه وارد مطالعه قرآن شدند و دریافتند که در قرآن مطالب علمی شگفت و شگرف گسترده و ژرفِ بسیاری وجود دارد و مسائل پیچیده و مسائل پیشرفته و ظرائف و طرائف وسیعی در زمینه های علمی در قرآن کریم مطرح گردیده است.
آیت الله رشاد افزود: در حوزه های مختلف مانند مسائل کیهان شناسی، مسائل زیستی در ارتباط با انسان و حیوان و گیاهان، زمین شناسی، مطالعه آثار و خواص زمین، کوه ها، دره ها و دریاها نکات معتنی بهی دراین زمینه ها که مطالب علمی قلمداد شود- که پاره ای از آنها احیانا جدیدا کشف شده و بسا در قرآن از برخی از آیات وعده داده شده که بعضی مطالب هست که بعدا به دست خواهد آمد- تصور می کنید قرآن کریم در این حوزه و زمینه نازل شده است، این سرشت و خصوصیت کتاب الهی است که بنده خودم این را تجربه کردم.
ادله جواز تحقیق و ژرفکاوی
قرآن (جواز خاص)
وی تصریح کرد: دسته دیگر آیاتی است که کشف سنن حاکم بر خلقت را مطرح می کند که در موارد خاص و ناظر به نوع خاصی از موجود زنده از جواز و بلکه ضرورت مطالعه در اسرار خلقت سخن می گوید. از این دست آیات بسیار است و اگر بخواهیم به شمارش آنها بپردازیم اساسا به صدها آیه بالغ می شود.
آیت الله رشاد افزود: آیاتی قهراً مطالعه زیست شناسانه و دانش ورزانه موضوعات معین و موجودات مشخصی را تجویز می کند؛ فقط یک ترغیب عمومی و کلی برای مطالعه مطلق موجودات در قرآن مطرح نیست بلکه نسبت به موارد مختلف همچون راجع به زیست وران و موجودات زنده قرآن کریم ترغیب به مطالعه و پژوهش می کند.
وی با اعلان اینکه از نگاه قرآن کریم مطالعه زیست شناسانه مُجاز و مباح است، گفت: پس از این مساله سخن راجع به این است که اگر ما مطالعه کردیم و کشف سنن و قوانین شد و به اسرار پی بردیم آیا مُجاز به استخدام این سنن و قواعد و قوانین زیستی هستیم یا نه(که همان زیست فناوری می شود).
آیت الله رشاد عنوان کرد: در بررسی آیات زیست ورانه قبلاً در یکی از جلسات به آیاتی از سوره واقعه تمسک کردیم؛ جایی که فصول 10و 16 گانه ای را که مبحث هر یک مساله مهندسین ژنتیک بود و همچون آن ساحات، ساحت کلام و الهیات بود، آن جا اجمالاً به این آیات اشاره کردیم.
وی با بیان آیات شریفه «أَفَرَأَیْتُمْ مَا تُمْنُونَ أَأَنْتُمْ تَخْلُقُونَهُ أَمْ نَحْنُ الْخَالِقُونَ نَحْنُ قَدَّرْنَا بَیْنَکُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِینَ عَلَی أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَکُمْ وَنُنْشِئَکُمْ فِی مَا لَا تَعْلَمُونَ وَلَقَدْ عَلِمْتُمُ النَّشْأَةَ الْأُولَی فَلَوْلَا تَذَکَّرُونَ أَفَرَأَیْتُمْ مَا تَحْرُثُونَ أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ أَفَرَأَیْتُمُ النَّارَ الَّتِی تُورُونَ» (واقعه، 57 تا 73 )، خاطرنشان کرد: آیات قبل و بعد هم کاملاً با همین آیات هماهنگ و در پیوند است، در این آیات قرآن کریم پرسش می کند آیا شما این مایعی که از مردها خارج می شود را دیده اید؟ آیا شما آنرا آفریده اید و یا کلاً خلقی انسان را که ماده اولیه اش این مایع هست را شما انجام دادید یا ما خالق هستیم؟! شما که می دانید فرایند پیدایش انسان چگونه است؛ اعتراف کنید که این فرایند را شما هدایت می کنید یا ما آفریننده هستیم؟ که اساسا ما آفریننده ایم در عین حال که ما با این فرایند، حیات انسان را آغاز و ادامه می دهیم با یک فرایند و واقعه ای هم این حیات را به پایان می بریم، ما نه تنها حیات را بلکه موت هم به دست ماست و کسی هم نمی تواند دراین زمینه بر ما پیشی بگیرد یا احیانا کسی بر ما پیشی نگرفته است؛ یعنی حیات و ممات اگر به دست ما جریان پیدا می کند این بی پیشینه است و ما می توانیم امثال شما را باردیگر بیاوریم یعنی در نشئه و حیات دیگر شما را از نو زنده نماییم، وجود شما را انشاء نماییم زمانی که از آن آگاه نیستید (یعنی قیامت)؛ و وقتی امکان دارد فرآیندی را برای پدیدآوردن شما بعنوان موجودات زنده برتر طی نماییم که این کار را انجام داده ایم و شما هم بخشی از آنرا آگاه هستید و مشاهده می کنید، آیا فکر می کنید دیگر نمی توانیم همین فرایند را تکرار کنیم؟! یعنی نشئه دیگر و قیامت را برپا کنیم؟ که می توانیم؛ این آیات اشاره ای به مسائل زیستی و فرایند حیات و ممات بود.
آیت الله رشاد در ادامه بیان نمود: آیات بعدی از آیه 63 اشاره به مبحث زراعت اشاره می کند که شما آنچه را که کشت می کنید آیا ملاحظه می کنید. آیا شما کشت و زراعت می کنید و می رویانید یا این ما هستیم که می رویانیم؟! حقیقتاً ما زارع و رویاننده ایم، ما این هسته و حبّه و دانه را سبز می نماییم و این در حالیست که ما می توانستیم چنین نکنیم. ما می توانستیم به عکس این فرآیند عمل کنیم؛ یعنی به جای این که این خصلت هسته را که وقتی در شرایطی قرار می گیرد سبز بشود بر عکس این هسته نابود شود ولی چنین نکردیم که اگر می خواستیم {لَوْ نَشَاءُ لَجَعَلْنَاهُ حُطَامًا} ما می توانستیم چنین نماییم که کلا بپوسانیم و بخشکانیم و متلاشی نماییم، لاشیء نماییم.
وی ابراز کرد: آیه 69 راجع به آب می فرماید {أَفَرَأَیْتُمُ الْمَاءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ} آیا آبی را که می نوشید دیده اید. آیا این آب را شما از ابرهای باران زا و باران خیز می بارانید یا این ما هستیم؟! اگر ما می خواستیم غیر این می کردیم {لَوْ نَشَاءُ جَعَلْنَاهُ أُجَاجًا} این آب نوشیدنی شیرین که شما از آن بهره می برید و دوام سلامت و حیات شما در گرو استفاده از آنست این را می توانستیم أجاج (تلخ) و ناگوار قرار بدهیم.
آیت الله رشاد با تاکید بر این که در روایتی دیگر منسوب به حضرت رسول (ص) آمده که می توانستیم این را شور، تلخ و ناگوار نماییم ولی شیرین و گواراست. آیا این شما هستید که چنین می کنید یا ما هستیم که در طبیعت این خصوصیات و این نظام علّی معلولی را قرار دادیم، تصریح کرد: راجع به آتش سخن گفته می شود. شما آتشی را که برمی افروزید آیا شما هستید که آن ماده و وقود آنرا فراهم می کنید و خاصیت سوختن را در آن قرار دادید و آن آتشگیره ای که مثلاً نزدیک به کنده ای می شود و این حالت به وجود می آید را شما به وجود آوردید یا ما انجام دادیم؟!
وی متذکر شد: در این آیات سوره واقعه چند نکته زیست فناورانه وجود دارد که قابل طرح است که در جهت بحث به چند نکته اشاره می نماییم.
نکته اول: قوانین طبیعت تابع قواعد الهی (نظام علّی معلولی)
آیت الله رشاد بیان نمود: خدای متعال آنچه را که در طبیعت بر مبنای جعل و قوانین موضوعه او جریان پیدا می کند به خودش نسبت می دهد؛ یعنی حتی آنچه را که در طبیعت در جریان است و تصور می نماییم که این طبیعت است که خود به خود در آن این اتفاقات می افتد اینها را می فرماید من انجام دادم. این به چه معناست؟ این قهراً به این معناست که این صورت قضیه را نبینید بلکه سیرت مطلب را ببینید. ظاهر را نگاه نکنید باطن را بنگرید. در باطن این من هستم که عالَم را اداره می کنم ولو این که قوانین و قواعدی گذاشتم و نظام علّی-معلولی را وضع کردم که در بستر علّی-معلولی و بر طبق این قواعد و سننی که وضع کردم این اتفاقات می افتد ولی تحت اراده من است، پس جعل این قواعد از خلق علت و از اعمال این قواعد همگی به من برمی گردد. «أم نحن الخالقون»، «نحن قدّرنا بینکم الموت»، «أم نحن زارعون»، «لو نشاء لجعلناه حطاما»، «أم نحن المُنزلون»، «لو نشاء جعلناه أجاجا»، «أم نحن المُنشئون» اینها می گویند ما هستیم یا شما هستید.
وی افزود: در واقع همه این کارها را ما انجام می دهیم و تلویح به این است که ما برای این امور و شئون علت حقیقی هستیم چونکه قاعده علّیت را ما قرار دادیم، خالق علّت ما هستیم، مُنَفِّذ قوانین و به جریان افکننده قوانین و سنن حاکم هم ما هستیم. همه اینها بر حسب مشیت تکوینیه ما جریان پیدا می کند و اگر ما اراده نکرده بودیم نه علّیتی معنا داشت، نه علّتی به وجود می آمد، نه جریان قوانین علّی-معلولی سریان پیدا می کرد؛ بلکه ما می توانستیم بر خلاف نماییم می توانستیم به جای این که مثلاً آب را شیرین و گوارا قرار بدهیم، شور و تلخ قرار دهیم چنانکه در سرتاسر عالم انبوه آب هایی هستند که خاصیتی این چنینی دارند و دریاهایی هستند که قرآن هم به آن اشاره کرده که از یک نقطه ای شیرین و گواراست و از یک نقطه ای شور و تلخ و ناگوار است.
نکته دوم انسان و طبیعت واسطه اراده الهی
آیت الله رشاد توضیح داد: در عین حال به نقش عامل صاحب اراده مثل انسان در مسائل در ارتباط با نسل و هم نقش عامل غیرصاحب اراده یعنی طبیعت در مسائلی در همین آیات اذعان می شود، در مسائل «نسل» به نقش و کارکرد عامل صاحب اراده یعنی انسان اعتراف شده و در مسائل انزال ماء از ابر و برافروختن آتش اینجا نقش عناصر طبیعی ملاحظه شده و به آن اذعان شده است؛ ولیکن معلوم است وقتی می گوییم علّیت نظام علّی-معلولی مجعول ماست، علّیت اراده ماست، علّت مخلوق ماست و قهراً معلول هم مخلوق ما خواهد بود اعمال این فرایند نظام علّی-معلولی از قِبَلِ ماست. وقتی این بحث ها مطرح می شود تکلیف علّی واقعی و حقیقی روشن می شود اما در عین حال ما در همین نظام علّی معلولی فرآیندهایی را تعریف کردیم و عناصری را حق دخالت دادیم به مثابه مُعِدّات که عوامل صاحب اراده مانند انسان و عوامل غیرارادی مانند طبیعت چنان ابزارهای ما و معدّات عمل می کنند.
نکته سوم پدیده ها نظامندند
وی عنوان کرد: میتوان گفت ما با یک فرآیندی و در چهارچوب طور و أطواری این عالم را اداره می نماییم، همان گونه و اطواری که به نمونه هایی از آن در همین آیات اشاره شده است؛ مثلا با این فرایند که دریا بخار شود و ابر تشکیل گردد و باد بوزد و این ابر به سمتی هدایت شود بعد ابر در جایی متراکم شود و فعل و انفعالاتی اتفاق بیفتد و سرانجام قطرات آب یا تگرگ فرود بیاید به هر حال این مسائل باید اتفاق بیفتد و همه اینها معدّات هستند و بالنتیجه انسان در این میان نقش آفرینی می کند.
آیت الله رشاد متذکر شد: اینجا قرآن کریم به این حیث و نکته می خواهد اشاره کند که طورهایی که ما در آن طورها این فعل و انفعالات را انجام می دهیم و این اتفاقات می افتد و این پدیده ها پیدا می شود اما این به این معنا نیست که ما دستمان بسته است ما این فرآیندها را جعل کردیم و آن فرآورده ها را پدید می آوریم ما می توانستیم و می توانیم و یا می شود که با فرآیندهای دیگری همین پدیده ها پدید آیند یا فرآورده های دیگر و محصولات دیگری پدید بیایند، این هم باز بنظر می رسد که نکته ای است که قرآن کریم در این آیات به آن اشاره می کند و می گوید اگر حتی به شکل دیگری هم اتفاقات جریان پیدا کند باز به تعبیری، ما پشت صحنه هستیم یعنی اگر آب به جای این که شیرین وگوارا باشد شور و تلخ می شد هم باز ما انجام داده ایم و می توانیم چنین نماییم، پس ازاین رو طرز و طور دیگری هم از ما برمی آید و در این عالم به جای آنچه که عادت کردید و مشاهده می کنید و دیده اید خلاف آن هم می تواند اتفاق بیفتد و در آن هم باز نظام علّی معلولی مجعول ما و وضعی ما جریان پیدا خواهد نمود.
نکته چهارم خلق دنیا نشانه آخرت
آیت الله رشاد افزود: در این آیات آمده وقتی ما قادریم این نشئه أولی و این خلقت اولیه و این حیات کنونی را پدید بیاوریم نظیر آنرا هم می توانیم، می توانیم نشئه دیگری را یعنی برزخ و قیامت را هم ایجاد نماییم و شما را در عالم برزخ با حیات برزخی و با جسم برزخی در عالم قیامت با حیات قیامی و جسم قیامتی شما را از نو به منصه حیات بیاوریم و بنشانیم چونکه أدلُّ الدلیل علی إمکان شیءٍ وقوعه؛ و وقتی ما یکبار توانستیم این کار را انجام دهیم برای بار دیگر هم می توانیم همان را تکرار نماییم.
نکته پنجم فناوری خلقت در ذرات قابل تکثیر
آیت الله رشاد بیان نمود: این آیات تصریح می کند که إنشاء انسان کامل و حیوان کامل را می توانیم انجام دهیم و همینطور نباتی را با همان خصوصیت هایی که دارد از یک ماده خیلی جزئی، کامل به وجود بیاوریم. در واقع این یک تلویح به این نکته است که اگر مثلا مجموعه آنچه که در چارچوب یک انسان تمام، به منصه ظهور می رسد و متولد می شود و رشد کرده و بالغ و کامل می شود همه اینها در یک ذره نهفته است؛ یک ذره قابلیت تکثر و توسعه خود را از ذره ناچیزی که به چشم غیرمسلح دیده نمی گردد تا انسان تمام عیار ارتقاء پیدا کند؛ و در گیاه هم همین نکته مطرح است، این نکته در واقع به نحوی تلویح به امکان إنشاء از سلول های بنیادین هم هست، سلول های بنیادین در واقع به همین معناست که زیست شناس سلول بنیادی را با فناوری و فرآوری و طی فرآیندهای حیاتی خاص به لحاظ علمی به یک انسان کامل و حیوان کامل و گیاه کامل می رساند.
نکته هفتم امر به غوررسی در خلقت
رئیس شورای حوزه های علمیه استان تهران با اعلان اینکه نکته ششم جواز تکثیر این فناوری که در این آیات به آن اشاره شد، در مورد امر به غوررسی در خلقت خاطرنشان کرد: این نکته جمع بندی نکات است هرچند برخی از این نکات مستقیماً به بحث ما مربوط نمی گردد ولی مجموعه نکات این مطلب را القاء می کند که این آیات نوعی فراخوان فراگیر پیوسته و بی وقفه ای است که خطاب به انسان صادر شده که عالَم را مطالعه کنید، اسرار عالَم را کشف کنید، قوانین و سنن موضوعه و مجعوله ما را در این عالَم کشف کنید و به دست بیاورید و با تدبر عقلی و پژوهش تجربی در خلقت با همه انواع و مراتب آن(یعنی مرتبه انسانی را در این آیات ذکر فرمود، مرتبه گیاهی، درختی، نباتی را ذکر فرمود، در مرتبه جمادی (غیر زنده) آب را ذکر فرمود، در مرتبه جامدات کُنده درخت و آتش افروزه را ذکر فرمود) در همه اینها مطالعه کنید.
وی افزود: به این معناست که این آیات به غوررسی و ژرف کاوی در کائنات و موجودات زنده و غیرزنده جواز مطلق می دهد و ظاهر این آیات این است که بعدها ببینیم آیا قیدها و تخصیص هایی هم وجود دارد یا نه؛ ولی فعلا این آیات بر همان مدعای اول و پاسخ مساله اول است که ما مطرح کردیم این که آیا میتوان گفت در حوزه زیست و فرآیندهای زیست ورانه علی الإطلاق مُجاز به کاوش و کوشش و پژوهش و تحقیق هستیم تا به فناوری زیستی قادر بشویم یا نه، بلکه میتوان گفت این آیات صریح است در اکتشاف سنن حاکم به انواع خلائق و اسرار مستتر در عالم؛ لازم است که وارد شویم و گویی علاوه بر ترغیب، یک نوع تکلیف هم بر عهده ما هست که برای شناخت خدا، برای شناخت مبداء و برای شناخت معاد به این امر بپردازیم؛ آیات خیلی از این دست در قرآن کریم است که میتوان به آنها تمسک کرد که ما لیست آنرا در متن آورده ایم.
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب