امیرالمؤمنین(ع) قهرمان عرصه خطابه است
جاویدانی: به گزارش جاویدانی، یک پژوهشگر تاریخ اسلام با اشاره به خطابه در تاریخ اسلام اظهار داشت: حضرت علی وجهه و بعد خاصی به خطابه بخشیدند و احیاگر خطابه در دوره اسلامی هستند و به راستی که ایشان قهرمان عرصه خطابه بودند.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب_ طاهره طهرانی: علی بهرامیان پژوهشگر تاریخ اسلام، معاون علمی مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی و عضو وابسته فرهنگستان زبان و ادبیات فارسی است، با او در رابطه با اهمیت کلام امیرالمومنین (ع) و نهج البلاغه از منظر ادبی در دوران خود آن امام و قرون بعد از تألیف نهج البلاغه گفت و گو کردیم. او از پیدا شدن کتابی اطلاع داد که تقریبا همزمان با نهج البلاغه و به دست مردی علوی در اصفهان نگاشته شده است. مشروح این گفت و گو را در ادامه می خوانیم:
*اساساً بلاغت در کلام امیرالمؤمنین چه اهمیتی دارد؟
باید توجه داشت که ایراد خطابه در نهایت بلاغت و شیوایی، رسانه ای است که حضرت امیرالمؤمنین (ع) به کار می برد. در دوران مورد بحث، در فرهنگ عربی، شعر و ادب جایگاه ویژه ای داشت. البته بحث های گسترده ای در رابطه با درستی یا نادرستی اشعار جاهلی مطرح گردیده است، و هرچند دیدگاه ها متفاوت می باشد، محققان عرب و خاورشناسان به تحلیل این آثار پرداخته اند. در نهایت، حتی اگر نتوان همه این اشعار را به دوره عرب قبل از اسلام منسوب کرد، تا حدی میتوان صحت بعضی از آنها را پذیرفت. این امر نشان دهنده اهمیت ادبیات و شعر در جامعه عربی آن دوران است.
ما می دانیم که امیرالمؤمنین (ع) شعر هم می سرودند و پدر ایشان هم شاعر بودند. در همین نهج البلاغه آمده است که وقتی از ایشان پرسیده شد: به نظر شما برترین شاعر یا شاعرترین شاعر کیست؟ پاسخ دادند: همه آنان (شاعران) در یک میدان اسب نتازانده اند، اما اگر بخواهم فردی را برگزینم، «المَلِکُ الضَّلِیل» (منظور امرؤالقیس، شاعر بزرگ عرب) را انتخاب می کنم. اما ایشان به جای شعر شیوه بیانی دیگری را برگزیدند و مسیری متفاوت را در پیش گرفتند و تلاش کردند از رسانه ای دیگر که از عصر جاهلیت هم بود، ولی به اندازه شعر رونق نداشت استفاده کنند: خطابه.
ناتوانی در خطابه برای صاحب مقام نوعی نقص محسوب می شد. حضرت امیرالمؤمنین (ع) کار مهمی در حوزه خطابه انجام دادند؛ به عبارت دقیق تر میتوان اظهار داشت که علی بن ابی طالب (ع) احیاگر خطابه در دوره اسلامی است و به راستی که ایشان قهرمان عرصه خطابه بودند
*در واقع خطابه رسانه اصلی ایشان بود؟
بله. ببینید، در دوران مورد بحث مفهوم رسانه بشکل امروزی وجود نداشت. در عصر حاضر، سیاستمداران و حکومت ها برای ترویج اندیشه ها و انتقال پیام های خود به مردم، از ابزارهای متنوع و گسترده ای استفاده می نمایند. اما در آن زمان، امکاناتی از این دست اساساً وجود نداشت. نظام کتابت به گستردگی سده های بعد نبود، و رسانه دیگری هم وجود نداشت. در چنین شرایطی، خطابه بعنوان یکی از معدود ابزارهای مؤثر ارتباطی مطرح بود، و حضرت امیرالمؤمنین (ع) از این شیوه به نحو احسن بهره بردند.
*پیش از ایشان خطابه به همین صورت موجود بود و خوانده می شد؟
خطابه بعنوان یک فن بیانی، نه در عصر امیرالمؤمنین علی (ع) پدید آمد و نه مختص به دوره اسلامی بود، بلکه این شیوه در دوران قبل از اسلام هم رواج داشت و اشخاصی بعنوان خطیبان برجسته شناخته می شدند. اما آن حضرت وجهه و بُعد خاصی به خطابه بخشیدند.
در مقایسه با خلفای قبل از امام علی می شود اظهار داشت که چندان اهل خطابه نبودند و خطابه های اندکی از آنها در دست است. خلیفه سوم (عثمان) که در آغاز خلافت خاطرنشان کرد اهل خطابه نیست. از عبارت او این طور پیداست که گویا خلفای قبل از او مطلبی از پیش تهیه می کردند؛ گرچه کیفیت آن هم اکنون روشن نیست. در حالیکه امیرالمؤمنین (ع) با تسلط کامل بر فن خطابه، به شکل بداهه و در لحظه به ایراد سخن می پرداختند.
*یعنی آنها از پیشنویس استفاده می کردند؟
نه تعبیر پیشنویس که بعید است درست باشد و شاید از قبل مطالبی را حفظ و به هر صورت آماده می کردند. چون خطابه می باید که فصیح و بلیغ می بود. وگرنه چندان مؤثر نبود و بلکه تاثیر سو داشت! بویژه که گویا القا خطابه کم کم با مقام های سیاسی پیوند پیدا می کرد. یعنی ناتوانی در خطابه برای صاحب مقام نوعی نقص محسوب می شد. حضرت امیرالمؤمنین (ع) کار مهمی در حوزه خطابه انجام دادند؛ به عبارت دقیق تر میتوان اظهار داشت که علی بن ابی طالب (ع) احیاگر خطابه در دوره اسلامی است و به راستی که ایشان قهرمان عرصه خطابه بودند.
ایشان در دو بعد اساسی تحول ایجاد کردند، اولاً از جنبه بلاغی، خطابه را به حد اعلا رساندند. ثانیاً از نظر محتوایی هم خطابه های ایشان نظیر نداشت. خطابه در دوران قبل از اسلام به طور عمده ادبی و در واقع نوعی لفّاظی بود. در حالیکه امیرالمؤمنین با غنی ترین محتوا به ایراد خطبه می پرداختند. ازاین رو میتوان اظهار داشت که امیرالمؤمنین (ع) بزرگ مرد عرصه خطابه اسلامی هستند. توجه فرمائید که خود ایشان در این حوزه می فرمایند: إِنَّا لَأُمَرَاءُ الْکَلَامِ وَ فِینَا تَنَشَّبَتْ عُرُوقُهُ وَ عَلَیْنَا تَهَدَّلَتْ غُصُونُهُ.
*این خطبه ها چه خصوصیت هایی دارد و در زمانه خودش چه تاثیری داشت؟
خطبه های امیرالمؤمنین علی (ع) دارای دو خصوصیت ممتاز است، اولاً در اوج بلاغت و فصاحت اند، ثانیاً سرشار از مضامین عمیق اسلامی هستند. علاقمندان مجذوب سخنان ایشان می شدند و شنوندگان تحت تاثیر بلاغت کم نظیر کلام قرار می گرفتند. در عین حال در حین سخن محتوای پرارزش خطبه ها هم در اذهان نفوذ می کرد. مضامین خطبه ها به طور عمده شامل آیات قرآن کریم و اشاره به سیره پیامبر اکرم (ص) است. ایشان خیلی تلاش کردند که پیامبر و سیره آن حضرت را به یاد مردم بیاورند. مبحث دیگری که در نهج البلاغه موج می زند موعظه است، تذکر و موعظه های اخلاقی، شرح و بیان قیامت و مرگ و ترغیب به زهد و بی رغبتی به دنیا.
بلاغت و تاثیر کلام خاندان طوری بود که طرف مقابل را به هراس می انداخت. اصلاً در کربلا دشمنان از ترس تأثیرگذاری این خطبه ها می کوشیدند مجال سخنرانی به ایشان ندهند و تلاش می کردند نگذارند ایشان صحبت کند و حرف بزند. سیره و سخنان امام حسین (ع بر حر بن یزید ریاحی تاثیر گذاشت، نمی خواستند بقیه هم مثل حر بشوند این نکته قابل توجه است که کسانی فی المجلس سخنان ایشان را حفظ می کردند. عده ای از بدخواهان می گویند که مگر آن زمان ضبط صوت بوده؟ در حالیکه آن دوره اصلاً خطابه رواج داشت و چندین خطابه از افراد دیگر حفظ شده است. فقط امیرالمؤمنین نیست که، خطبه های خیلی از ایشان باقی است. بخش عمده ای از این خطبه ها از نظر سندیت مورد تأیید محققان است. این میراث پرارزش گواهی بر عظمت علمی و بیانی امام علی (ع) است.
*یعنی اینها را مطمئن هستیم که از امیرالمومنین ضد السلام هستند.
ببینید، این خطبه ها در قالب تاریخ نگاری و گردآوری روایت دوره اسلامی حفظ شده اند، مانند سایر وقایع تاریخی صدر اسلام، سیر انتقال این متون تابع مکانیسم های رایج آن دوره بوده است. وجود اختلافات بین نسخه ها امری طبیعی در متون کهن است، این اختلافات به طور عمده جزئی است و به ساختار کلی متن لطمه نمی زند، وضعیت نسخه های نهج البلاغه به مراتب منسجم تر از آثار برجای مانده دیگر است.
به هر صورت همان روایت هایی که تاریخ صد سال اول اسلام را نشان می دهد، از حوادث، سخنان و… در همان ساختار خطبه های ایشان هم مانده است. خطبه های ایشان دست به دست می شده و در دسترس بوده. کسانی بوده اند که اینها را حفظ می کرده اند. لزوماً نه به خاطر این که ایشان امیرالمومنین بودند، بلکه به خاطر این که یک اثر ادبی را حفظ نموده باشند.
*در واقع با کلام ایشان به مثابه یک متن ادبی برخورد می کردند.
کاملاً. از عبدالحمید کاتب - از بزرگان فن نویسندگی در دوره بنی امیه – پرسیدند: شما در کار بلاغت و نویسندگی چطوری به این مقام دست یافتی؟ می گوید با حفظ کلام «اصلع» (مَا الَّذِی مکنک من البلاغة وخرجک فِیهَا قَالَ کَلَام الأصلع یَعْنِی عَلیّ بن أبی طَالب رَضِی الله عَنهُ) چون در دوره بنی امیه بوده است، نمی توانسته درست از امیرالمومنین نام ببرد. این در دوره بنی امیه است و همین نشان داده است که کلام ایشان در دسترس بوده، حالا یا کتبی یا شفاهی. یعنی کسانی اینها را بعنوان اثری بلاغی و ادبی تلقی می کردند.
*به لحاظ شیوایی و زیبایی کلام با آن برخورد می کردند.
دقیقاً، هرچنداز نظر متنی هم در سطح بسیار بالایی است. البته باید توجه داشت که قسمتهایی از نهج البلاغه سلسله اسناد دارند. جملات و نامه ها و خطبه ها بعنوان کلام امیرالمومنین در طول این ۱۴۰۰ سال پیوسته دست به دست می شده و حتی یکی دو قرن قبل از تولد سید رضی (گردآورنده نهج البلاغه)، و حتی قبل از به دنیا آمدن پدر و پدربزرگ او اینها جمع آوری شده بوده و در بین علما و محققان حفظ و نقل می شده است. شریف رضی گاهی می گوید اینها را از کدام مأخذ برداشته ام و جالب است که نویسنده های آن مأخذ هم گاهی اصلاً شیعه به مفهوم رایج نیستند. مثل جاحظ که کتابی دارد به نام البیان و التبیین، آنجا جمله ای نقل می کند از امیرالمومنین (ع): قیمةُ کُلِّ امرئٍ ما یُحسِنُه (مرد را آن بهاست که بدان نیک داناست) جاحظ می گوید به این عبارت نگاه کنید! که نور تمام اجزای آنرا فرا گرفته است! تازه جاحظ خیلی هم ارادتی به امیرالمؤمنین (ع) نشان نمی داد.
*این جاحظ همان کسی است که می گوید: ما در هیچ یک از خاندان های عرب و ایرانی سراغ نداریم که ده نسل پشت سر هم همگی اشخاصی باشند عالم، زاهد، شجاع، سخاوتمند، و دارای دیگر سجایای اخلاقی؛ به غیر از خاندان علی بن ابیطالب (ع) و فرزندان او؟
بله، امکان دارد. او عمر طولانی داشت و از نظر اعتقادی و از نظر کلامی معتزلی بود. به هر حال شواهد تاریخی برتری خاندان را از حیث بلاغت و سخنوری تأیید می کنند، مثلا در واقعه کربلا امام حسین (ع) به ایراد خطبه های مختلف پرداختند، حضرت زینب (س) در مجلس ابن زیاد چند عبارت بیان فرمودند، که ابن زیاد - که پدرش خطیب هم بود - اظهار داشت: این سجاعه است و مانند پدرش علی (ع) سجع می گوید. تازه ایشان گفتند من نمی خواستم سجع بگویم. (فقالت: لعمری لقد قتلت کهلی وقطعت فرعی واجتثثت أصلی فإن کان هذا شفاک فقد اشتفیت، فقال ابن زیاد: هذه سجاعة ولعمری لقد کان أبوک شاعرا وسجاعا، فقالت: یا بن زیاد ما للمرأة والسجاعة / زینب (سلام الله علیها) فرمود: به خدا قسم مهتر مرا کشتی، نهال مرا قطع کردی و ریشه مرا در آوردی، اگر این کار مایه شفای توست، همانا شفا یافته ای! پسر زیاد _که تحت تاثیر شیوایی کلام زینب قرار گرفته بود_ اظهار داشت: این هم مثل پدرش علی سخن پرداز است؛ به جان خودم پدرت هم شاعر بود و سخن به سجع می گفت. زینب فرمود: چه وقت سجع گفتن است؟)
یعنی این خاندان به خطابه مشهور بودند، خصوصیت های خاندان علوی این طور بود، البته بعدها به سبب شرایط سیاسی، مجال کمتری برای خطابه خوانی بود اما همان چند خطبه محدود باقیمانده هم گواه بلاغت آنها است. این بلاغت و تاثیر کلام خاندان طوری بود که طرف مقابل را به هراس می انداخت. اصلاً در کربلا دشمنان از ترس تأثیرگذاری این خطبه ها می کوشیدند مجال سخنرانی به ایشان ندهند و تلاش می کردند نگذارند ایشان صحبت کند و حرف بزند. سیره و سخنان امام حسین (ع) بر حر بن یزید ریاحی تاثیر گذاشت، نمی خواستند بقیه هم مثل حر بشوند.
*یا آن خطبه تاریخی امام سجاد (ع) در مجلس یزید، بگونه ای شد که یزید دید همه به گریه افتادند، از تاثیر آن بر جمعیت ترسید که بر او بشورند؛ و به مؤذن گفت برو اذان بگو و سخنان این جوان را قطع کن!
بله، مخلص کلام اینست که خطابه در آن دوران بالاترین و مؤثرترین رسانه بود و خاندان (ع) به بهترین شکل ممکن از این رسانه بهره بردند. ضمن این که مایه اش را داشتند و ادیب درجه یکی بودند، ما هم اکنون در رابطه با مقام عصمت و علم امام سخن نمی گوییم. بعنوان یک پژوهشگر از بیرون می بینیم تسلط کامل آنان بر فنون ادب و بلاغت مشهود است. چنان که خود امیرالمومنین (ع) فرمودند امیر کلام بودند، کلام در دست ایشان همچون خمیر به هر شکل دلخواه درمی آمد، هر مطلبی را به بهترین شیوه ممکن بیان می فرمودند، حتی عبارات معمولی ایشان در حرف زدن عادی هم ادبی بود.
وقتی به خطبه ها نگاه می نماییم می بینیم اکثریت قریب به اتفاق در ارتباط با دوران خلافت است، بخش عمده در دوران اقامت در کوفه ایراد شده اند و شمار محدودی در ارتباط با دوران مدینه است. برخی هم در بصره یا میدان های نبرد و درگیری ها بیان شده اند.
*برویم سراغ منابع مورد استفاده سید رضی در تدوین نهج البلاغه است. آیا منابع مورد استناد سید رضی منحصراً منابع شیعی بوده اند؟ آیا این منابع هم اینک در دسترس محققان قرار دارند؟
سید رضی به منابع گسترده ای دسترسی داشته که خیلی از آنها امروزه در اختیار ما نیست و با گذشت زمان از بین رفته، کسانی بودند که کتاب های اختصاصی جمع آوری کرده بودند از خطب علی بن ابی طالب (ع). راویان بزرگی که از راه ابن ندیم و غیره از آثار آنها اطلاع داریم، همچون این منابع، تألیفات تخصصی در جمع آوری خطبه های امام علی (ع) بوده است.
*معیارهای انتخاب سید رضی از خطبه ها و کلمات امیرالمومنین چه بوده؟ آیا او بیشتر به جنبه ادبی و بلاغی کلام امیرالمؤمنین (ع) توجه داشته است؟
با توجه بعنوان کتاب (نهج البلاغه) و شخصیت ادبی سید رضی که خود از شعرای برجسته بوده، او به طور عمده به جنبه های بلاغی و ادبی کلام توجه داشته و بنابراین در بسیاری موارد تنها بخش های برجسته خطبه ها را نقل کرده است و آنها را کامل نیاورده، نمونه هایی را آورده. هرچند او احتمالا تصور نمی کرد که بعضی از منابع و مأخذ در آینده از بین برود. سید رضی در تدوین نهج البلاغه با این تصور اقدام نمود که منابع مورد استفاده اش همواره در دسترس خواهند بود.
*او در واقع گلچین خودش را برگزیده است.
سیدرضی با انتخاب گزیده ای از کلام امیرالمؤمنین علی (ع) می گوید من دیدم کلام ایشان بر سه مدار خطابه ها، نامه ها و کلمات و عبارات است، هدف اصلی خویش را ایجاد مجموعه ای ادبی و بلاغی قرار داد، چنان که از عنوان کتاب (نهج البلاغه) هم همین برمی آید.
با این حال، این رویکرد به معنای عدم توجه به اهداف دیگر نبوده است. او اهداف دیگری هم داشته، مثل این که کلام ایشان در زمینه های مختلف در دسترس باشد و نظرات ایشان را نشان بدهد.
*می شود موفقیت یا تأثیرگذاری این انتخاب را با چیزی سنجید؟
موفقیت این اثر به حدی بود که در فاصله کوتاهی بعد از تألیف به سرعت در جهان اسلام انتشار یافت، نسخه برداری از آن آغاز گردید، هم اکنون نسخه های خیلی کهنی از آن در دسترس می باشد. من خودم وقتی در منطقه آسیای مرکزی و تاجیکستان که به لیست نویسی نسخ خطی اشتغال داشتم، کاتبی سنی مذهب به نام «حسین بلغاری» در قرن سیزدهم هجری، در منطقه بخارا - که در آن زمان محیطی کاملا سنی نشین بود - در آخر یکی از دست نویس های خود اشاره کرده بود که بعد از بیست سال که در جست و جوی نهج البلاغه بودم، سر انجام موفق شدم به نسخه ای دست یابم که بخشی از خطبه های امیرالمؤمنین علی (ع) در آن بود و اینها را دارم برای خودم می نویسم.
شروح زیادی هم بر این کتاب نوشته شده، همچون شرح ابن ابی الحدید تنها بیست جلد است که انتشار یافته است. جالب تر از آن کشف اخیر است که به تلاش آقای موسوی بروجردی به شکل بسیار نفیس انتشار یافت، تقریبا معاصر سید رضی فرد علوی دیگری به نام اشرف جعفری زینبی در اصفهان که به تسنن مشهور بود چیزی شبیه نهج البلاغه ترتیب داده است؛ با عنوان «کلمات سید العرب». بعنوان مکمل نهج البلاغه قابل بررسی است.
*یعنی همزمان با سید رضی؟
بله، تقریبا. به احتمال بسیار از کار هم خبر نداشته اند.
*اسمش چیست؟
«کلمات سیدالعرب ابی الحسن علی بن ابی طالب» به قلم سید شریف ابوالحسن محمد بن طاهر جعفری زینبی اصفهانی (معروف به اشرف جعفری) در قرن پنجم هجری تدوین شده است. از نظر تاریخی این مؤلف معاصر سید رضی بوده است، اثر در همان دوره (قرن پنجم) در اصفهان تألیف شده.
*تاکنون اطلاعاتی از این کتاب و این مؤلف در دست نبود؟
تنها نسخه شناخته شده آن در ترکیه نگهداری می شده، تا سال قبل هیچ چاپی از این اثر وجود نداشت.
*نویسنده اش که بود؟
سید شریف ابوالحسن محمد بن طاهر جعفری زینبی اصفهانی معروف به اشرف جعفری؛ او از خاندان علوی و از خانواده جعفر بن ابیطالب بوده و مقام وزارت داشته است.
* ازاین رو «عموزاده» امیرالمؤمنین به حساب می آید.
بله، البته قیدی که سید رضی داشته را نداشته است. این کتاب بعنوان مکمل نهج البلاغه قابل بررسی است، مؤلف در مقدمه تصریح کرده که صرفا به جمع آوری اکتفا کرده است. در قرن پنجم هجری (همزمان با سید رضی) و در محیطی سنی مذهب (اصفهان آن دوره) نوشته شده. انگیزه تألیفش آنطور که خودش می گوید نوعی پاسخ به وضع آن زمان اصفهان و توجه به مناقب و جایگاه واقعی امیرالمؤمنین (ع) و ثبت سخنان و فضائل آن حضرت است.
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب