یاقوت را گزند ز آتش نمی رسد ادب فارسی و این گوهر خونین
به گزارش جاویدانی، سنگ یاقوت با ترکیب زیبایی نوری، ساختار بلوری منسجم، و تاریخ زمین شناسی دیرینه اش، دستمایه خلق معانی عمیق و گسترده ای در فرهنگ و ادب فارسی است.
خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب، طاهره طهرانی:
یاقوت تلفیقی از زیبایی نوری، ساختار بلوری منسجم، و تاریخ زمین شناسی دیرینه است که آنرا نه فقط به یکی از نمادهای برجسته قدرت و شکوه در فرهنگ های مختلف تبدیل نموده، بلکه دستمایه خلق معانی عمیق و گسترده ای در فرهنگ و ادب فارسی است.
ساختار کانی شناسی و فیزیکی
یاقوت (Ruby) یکی از گران بهاترین کانی های طبیعی و از خانواده کرندوم (Corundum) است که با فرمول شیمیایی Al₂O₃ شناخته می شود و تنها مقدار کمی کروم (Cr) رنگ سرخ درخشان آنرا پدید می آورد. یاقوت از نظر بلورشناسی در سامانه سه گون (تریگنال) متبلور می شود و بلورهای آن به طور معمول به صورت منشوری یا لوزی هستند. سختی آن ۹ در مقیاس موس است و بعد از الماس، از سخت ترین مواد طبیعی بحساب می آید. چگالی یاقوت میان ۳٫۹۷ تا ۴٫۰۵ گرم بر سانتی متر مکعب است. به علت این سختی بالا، در مقابل خراش و سایش مقاومت زیادی دارد و در ساخت جواهرات بادوام بسیار پرکاربرد است.
فرایند تشکیل در زمین
یاقوت در اعماق زمین، در مجاورت سنگ های آذرین و دگرگونی، طی میلیونها سال و تحت شرایطی با فشار و دمای بسیار بالا تشکیل می شود. حضور آلومینیوم در محیطی بدون سیلیس، به همراه مقدار اندک کروم، زمینه ساز ایجاد بلورهای قرمز یاقوت است. هرچه مقدار کروم بیشتر باشد، رنگ قرمز سنگ غلیظ تر و درخشان تر خواهد شد. ناخالصی های مختلف همچون تیتانیوم، آهن، منگنز و وانادیم می توانند رنگ یاقوت را از قرمز خالص تا صورتی، نارنجی یا بنفش تغییر دهند. در حقیقت اگر سنگ کرندوم رنگی به جز سرخ داشته باشد، آنرا یاقوت کبود (سافیر) می نامند.
یاقوت کبود یا سافایر (Sapphire)، یکی از زیباترین و بادوام ترین سنگ های قیمتی جهان است که همانند یاقوت (Ruby) سرخ و با فرمول شیمیایی Al₂O₃ تشکیل می شود. یاقوت کبود از اکسید آلومینیوم تشکیل شده و رنگ های مختلف آن حاصل از ترکیب میزان اندکی از عناصر مختلف مانند آهن، تیتانیوم، منیزیم، کروم و وانادیم است. رنگ آبی معروف آن به طور معمول بر اثر وجود ترکیب آهن و تیتانیوم به وجود می آید. از نظر کانی شناسی، بلورهایش سه گوش (تریگنال) و گاه شش ضلعی اند و در سامانه بلوری منسجمی متبلور می شوند.
کاربردهای یاقوت کبود
به دلیل سختی بالا، یاقوت کبود در مقابل خراش و ضربه بسیار مقاوم است و بنابراین علاوه بر جواهرسازی، در کاربردهای صنعتی و علمی نظیر ساخت لنزهای مقاوم، ساعتهای دقیق، و ویفرهای الکترونیک (LED و تراشه های گالیم نیترید) هم استفاده می شود. مهم ترین معادن یاقوت کبود در کشورهای سریلانکا، برمه (میانمار)، کشمیر هند، ماداگاسکار، تایلند، استرالیا و تانزانیا قرار دارند. خصوصاً سافایر کشمیر به رنگ آبی شیری با درخشندگی لطیف و باارزش خاص مشهور است. یاقوت کبود تراش نخورده
بهترین یاقوت کبودها دارای رنگ آبی عمیق و شفاف، تراش ظریف و بدون ترک یا حباب اند. در دوران باستان، این سنگ نماد حکمت، حقیقت و استقلال فکری به شمار می رفت و پادشاهان و روحانیون آنرا نماد خلوص و وفاداری می دانستند. یاقوت کبود به جهت زیبایی چشم گیر و سختی کم نظیرش، امروزه هم در بین گوهرهای سلطنتی و حلقه های ازدواج بسیار محبوب است.
منابع و محل های پیدایش انواع یاقوت سرخ
از غنی ترین معادن یاقوت در جهان می توان به میانمار (دره موگوک)، سری لانکا (یا آنطور که در منابع کهن فارسی نامیده شده سرندیب)، ماداگاسکار، موزامبیک، افغانستان و کنیا اشاره نمود. مرغوب ترین انواع یاقوت طبیعی به طور معمول از میانمار استخراج می شود و به علت رنگ «قرمز خونی» خود، به عنوان «یاقوت برمه ای» شهرت دارد. کیفیت و درخشش یاقوت به میزان پاکی (clarity) بلور و نبود ناخالصی های داخلی بستگی دارد. در تعدادی نمونه ها، وجود رشته های نازک از روتیل سبب پدید آمدن جلوه ای خاص به نام یاقوت ستاره ای می شود.
در میان تمام گوهرهای سرخ، یاقوت (Ruby) به جهت نایابی و درخشندگی خاص خود، از گران بهاترین سنگ های دنیا به حساب می آید. گران قیمت ترین نمونه های آن از معادن برمه (میانمار) و موزامبیک به دست آمده اند.
گران ترین یاقوت های جهان
یاقوت «ستاره فورا» Estrela de FURA در سال ۲۰۲۳ یاقوتی ۵۵.۲۲ قیراطی از موزامبیک با قیمت ۳۴.۸ میلیون دلار بفروش رسید و رکورد گران ترین یاقوت قرمز تاریخ را شکست. این گوهر بعد از استخراج از سنگی خام ۱۰۱ قیراطی تراش خورد و در حراج ساتبیز نیویورک ارائه شد.
یاقوت «طلوع خورشید» Sunrise Ruby، یاقوتی ۲۵.۵۹ قیراطی از برمه است که در سال ۲۰۱۵ در حراج ساتبیز ژنو، به مبلغ ۳۰.۴۲ میلیون دلار (بیش از ۱.۱۸ میلیون دلار به ازای هر قیراط) به فروش رسید. این یاقوت دارای رنگ مشهور «خون کفتری» بوده و تا سال ۲۰۲۳ گران ترین یاقوت جهان محسوب می شد.
از جمله یاقوت های معروف دیگر یاقوت راجرز Rogers Ruby با وزن ۲۳ قیراط است که تخمین زده می شود بالاتر از ۱۰ میلیون دلار ارزش داشته باشد، نمونه های کم نظیر دیگری از یاقوت «خون کفتری» هم در موزه های هنگ کنگ و ژنو نگهداری می شوند که به جهت رنگ نادر خود جزو نمونه های بی بدیل هستند.
یاقوت «خون کفتری» چیست؟
اصطلاح «خون کبوتری / خون کفتری» (Pigeon’s Blood Ruby) در قرن نوزدهم برای توصیف بالاترین کیفیت رنگ یاقوت به کار رفت. این واژه ناظر به قرمز خالص و زنده با ته مایه ای بسیار ضعیف از آبی است. رنگ این نوع یاقوت به خون تازه کبوتر تشبیه شده است و بیان کننده درخششی گرم و مخملی است که در هیچ گونه دیگر از یاقوت دیده نمی گردد. این رنگ بطور سنتی از معادن موگوک (Mogok) در برمه به دست می آمد، اما امروزه نمونه هایی از موزامبیک، ویتنام و تانزانیا هم در رده خون کفتری دسته بندی می شوند. یاقوت سرخ تراش نخورده
جالب است که مارکوپولو در سفرهای خود به جزیره سیلان، یاقوتی بسیار بزرگ و باارزش را نزد پادشاه آنجا مشاهده کرده است. این یاقوت به اندازه ای بزرگ بوده که طول آن یک وجب و قطر آن به اندازه بازوی یک مرد توصیف شده است. زمانیکه کوبلای خان، حاکم مغولستان در قرن سیزدهم میلادی، پیشنهاد می دهد در ازای این یاقوت، شهری را به پادشاه سیلان بدهد، پادشاه با قاطعیت پاسخ می دهد که حتی اگر تمام ثروت جهان را هم به او بدهند، حاضر نیست این یاقوت را از خود جدا کند!
اهمیت و کاربرد یاقوت در فرهنگ و ادب ایران
بر پایه باور پیشینیان، یاقوت قائم النار است؛ همه گوهرها در آتش می گدازند به جز یاقوت رُمّانی. محمد بن محمود همدانی در کتاب عجایب نامه در رابطه با یاقوت می گوید: «طبع وی گرم و خشک است، به درجه رابع. هر که با خود دارد از طاعون ایمن بُوَد. یاقوت از زر و سرب سنگی تر بُوَد. معدن وی کوه رُهون است به سَرَندیب (سریلانکا) که آدم به آن فروآمد، و در بین دریاست. هر که یاقوت با خود دارد، خون در تن وی صافی کند و از خُمود و سکته و صرع ایمن بود.» قاآنی می گوید:
یاقوت را گزند ز آتش نمی رسد
زان بر جواهرِ دگرش بود افتخار
در این ابیات کسایی مروزی پهنه کبود برگ نیلوفر آبی را به یاقوت آبی یا کبود و و گل زرد آنرا به قرص ماه تشبیه کرده است:
نیلوفر کبود نگه کن میان آب
چون تیغ آبداده و یاقوت آبدار
همرنگ آسمان و به کردار آسمان
زردیش بر میانه چوماه ده و چهار
از یاقوت سرخ به گونه های مختلف رُمّانی (دانه اناری)، بَهرَمانی (قرمزی که به زردی می زند / زعفرانی با زدی کمتر)، ارغوانی و وَردی (گل سرخی) نام برده اند. یاقوت سرخ نفیس ترین و گرانبهاترین نوع یاقوت است. در آیه ۵۸ سوره الرحمن قرآن کریم، حوران بهشتی به یاقوت تشبیه شده اند (کَأَنَّهُنَّ الْیَاقُوتُ وَالْمَرْجَانُ) دو بیت زیر از ابوشکور بلخی شاعر نیمه نخست سده چهارم قمری از ارزشمندی یاقوت حکایت می کند:
چویاقوت باید سخن بر زبان
سبک سنگ لیکن بهایش گران
سخن تا نگویی تو را زیر دست
زبردست شد کزدهان تو جَست
شواهد تاریخی و متون قدیمی نشان می دهند که ایرانیان در دوران قبل از اسلام با سنگ های قیمتی مانند یاقوت آشنا بوده اند. این سنگ ها خصوصاً در دوره ساسانیان مورد توجه قرار گرفته و در تخت، تاج و لباس پادشاهان استفاده می شده است. مانند این دو بیت از شاهنامه در پادشاهی فریدون و منوچهر:
نشسته بر او شهریاری چو ماه
ز یاقوت رخشان به سر بر کلاه
و
منوچهر برخاست از تخت عاج
ز یاقوت رخشنده بر سرش تاج
برخی محققان _مانند ابوریحان بیرونی در کتاب «الجماهر فی الجواهر» _ براین باورند که واژه «یاقوت» از کلمه فارسی «یاکند» گرفته شده است. در این بیت از شاکر بخارایی به یاکند در مفهوم یاقوت _که لاله را به آن تشبیه کرده_ اشاره شده است:
تا باغ و راغ گردد در موسم بهاران
از ژاله کانِ الماس، از لاله کوهِ یاکند
در تنسوخ نامه ایلخانی (تألیف ۶۵۴ - ۶۵۷ ق) اثر معروف خواجه نصیرالدین طوسی دانشمند شهیر ایرانی و هم در عرائس الجواهر و نفایس الأطایب (تألیف ۷۰۰ ق) اثر معروف ابوالقاسم عبدالله کاشانی نیز، همان مطالب کتاب جواهر نامه‌ی نظامی (تألیف ۵۹۲ ق) تکرار شده است.
در تاریخ ادبی ایران تألیف ادوارد براون آمده: «در پیشانی پادشاه حبشه یاقوت بسیار درشتی به اندازه یک تخم مرغ می درخشید.» در جوامع الحکایات سدید الدین عوفی هم آمده: «نگینی یاقوت دیدم، طول او به مقدار چهارانگشت در عرض دو انگشت، و در صفا و روشنی چنان بود که چون جرم خورشید می تافت.»
یاقوت به خون و اشک خونین، و همینطور لبان یار تشبیه می شده است، مانند این بیت امیرمعزی:
یاقوت احمرست به چشم اندرم سرشک،
تا دُرِّ تو نهفته به یاقوت احمر است
(دُرّ در این بیت به مفهوم مروارید و استعاره از دندان است.)
یا این بیت فردوسی:
دو یاقوت خندان، دو نرگس دژم
ستون دو ابرو چو سیمین قلم
در این بیت خاقانی هم به این باور اشاره می شود که ماه با رشد گیاهان پیوند دارد و خورشید با تشکیل احجار کریمه و سنگ های قیمتی:
نورِ مه از خار کُنَد سرخ گل
قرصِ خور از سنگ کُند بهرمان
(مهتاب از خار گل می سازد و خورشید از سنگ یاقوت.)
در شاهنامه فردوسی برای تصویر کردن رفتن شب و آمدن روز به یاقوت زرد و لاجورد اشاره می شود:
تو گفتی که بر کشور لاجورد
بگسترد خورشید یاقوتِ زرد
یاقوت را در قدیم پادزهر و دافع وبا می دانستند، همانطور که زمرد را دور کننده و کور کننده مار و اژدها قلمداد می کردند، مانند این بیت از ابوالهیثم جرجانی:
و دفع کردن یاقوت مر وبا را چیست؟
زمرّد از چه همی برکَنَد دو دیده مار؟
همچنین از میان گل ها لاله را به یاقوت و لعل و بنفشه را به یاقوت کبود تشبیه می کرده اند، مانند این ابیات از قطران تبریزی:
شد پر از لعل بدخشانی ز لاله بوستان
پر ز یاقوت کبود است از بنفشه جویبار
و
بنفشه ساخت بستان را ز یاقوت کبود افسر
شکوفه بست مرجان را ز دُرِّ شاهوار آذین نسخه ای خطی با نگارگری و ابیاتی از قصیده بهاریه سعدی
سعدی هم در قصیده معروف بهاریه اش، دانه های انار را به یاقوت تشبیه می کند و خود انار را به حُقّه و کیسه ای پر از دانه های یاقوت:
عقل حیران شود از خوشه زرین عنب
فهم عاجز شود از حُقّه یاقوتّ انار
قُدما با خُرده های سوده یاقوت و برخی دیگر از سنگ های قیمتی داروهای نشاط آور و قوت بخش می ساختند و آنها را مفرِّح (با کسرِ ر) به مفهوم فرحبخش می نامیدند، معروف ترین این ابیات بیت حافظ است:
علاجِ ضعفِ دلِ ما به لب حوالت کن
که آن مفرِّحِ یاقوت در خزانه توست نسخه ای خطی از دیوان حافظ که عبارت «مفرح یاقوت» را می توان در آن خواند
در دیوان حافظ ۱۱ بار از یاقوت نام برده می شود، در جایی دیگر و با تشبیه رنگ می و شراب به سرخی یاقوت این گونه می گوید:
همت عالی طلب، جام مرصّع گو مباش
رند را آبِ عنب یاقوتِ رمّانی بود
ابوریحان در صیدنه به خاصیت مُفرِّح یاقوت اشاره کرده: «یاقوت را در ادویه بزرگ ترکیب کنند، از آن جهت که یکی از خواص او آن است که شادمانی آرد و اندوه را ببرد.» مانند این ابیات از سلمان ساوجی و نظیری نیشابوری:
شربتی ساز مفرِّح دل بیمار مرا
زان دو یاقوت که پرورده به شکّر شده است
و
از دُرجِ لب مفرِّح یاقوت داده ای،
در طبع پیر شوق جوانی نهاده ای
یاقوت و یاقوت مستعصمی خوشنویس
ذکر این نکته بی تناسب نمی نماید که یاقوت، نام یکی از خوشنویسان معروف سده هفتم (متوفی ۶۹۸ ق) بوده است. وی از غلامان زرخرید خلیفه المستعصم بود که در ادب و حسن خط مهارت بسیار پیدا کرد و به عنوان یاقوت مستعصمی بغدادی در خطاطی و استادی خط نسخ اشتهار یافت. در سه بیت زیر از کمال خجندی خط به نوشته یاقوت خوشنویس هم اشاره دارد:
خطت که بر خط یاقوت می نهم ترجیح
نوشته است بر آن لعل لب که «انت ملیح»
(أنت ملیح یعنی تو نمکین هستی)
خطّی که لبت درنظر آورد ز یاقوت،
انصاف توان داد که یاقوت نوشت است
(یاقوت نوشت: نوشته شده توسط یاقوت)
بر لب، خطت نوشته یاقوت خوانده اند
آن خال، نقطه کز قلم او چکیده بود
اما شاید بتوان گفت مشهورترین ابیاتی که در آن از یاقوت نام برده شده این دو بیت منسوب به شاطر عباس صبوحی است:
مرجانِ لبِ لعل تو مَر جان مرا قوت
یاقوت نهم نام لب لعل تو یا قوت؟
قربان وفاتم، به وفاتم گذری کن
تا بوت همی بشنوم از رخنه تابوت...
در بیت اول هم از مرجان نام برده می شود هم از یاقوت و هم از لعل؛ هر سه گوهرهای سرخی هستند که در ادب فارسی در تشبیهات و استعارات لب یار و جام می به کار برده می شوند.
منبع: جاویدانی
این مطلب را می پسندید؟
(0)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب